دين‌پژوهي شناختي و دشوارۀ تبيين

تا چه ميزان الگوهاي دين‌پژوهيِ حاصل از تحقيقات شناختي موفق بوده‌اند؟ هدف مقاله پاسخ به اين پرسش است. مطالعۀ شناختيِ دين حوزه‌اي است كه روش‌ها و نظريه‌هاي علوم شناختي را براي فهم چگونگي ايجاد و انتقال افكار، باورها و رفتارهاي ديني به كار مي‌گيرد. انگارۀ اصليِ مقاله آن است كه اگر الگوهاي شناختي مسئلۀ تبيين را حل نكنند، عملاً طرح و برنامۀ مطالعۀ شناختيِ دين با ترديد مواجه خواهد شد. تبيين‌هاي شناختي از چند جهت قابل نقد و بررسي‌اند و از اين رو تا رسيدن به الگوهاي خوب فاصله دارند. (1) مباني نظري: شناخت سوم‌شخصي و بيگانه با تجربۀ زيستۀ ديندار دارند. بر خلاف ادعاي اين تحقيقات، شناخت تأملي و شهودي در دينداران توأمان است. اين تبيين‌ها تأكيد صرف بر طبيعت‌گراييِ روش‌شناختي دارند كه اين با چندتباري بودنِ مسائل دين همخواني ندارد. (2) نگاه حذف‌گرايانه: اين تبيين‌ها مؤلفه‌هاي مهم در شكل‌گيري، تداوم، تقويت و رواج باورهاي ديني همچون جريان وحي و نبوت، تربيت، اجتماع و فرهنگ را ناديده مي‌گيرند. (3) شواهد علمي: تكرار و همانندسازيِ تجربۀ ديني با تبيين‌هاي علميِ عصبي‌شناختي در محيط آزمايشگاهي دشوار است. نتايج برخي تحقيقات با نظريۀ ابزار بيش‌فعالِ كشف عامل همسويي ندارد. افراد اوتيستيك خلاف ادعاي نظريۀ اطلاعات اجتماعيِ راهبردي را نشان دادند. ضمن بحث از دشواري‌هاي تبيين در الگوهاي شناختي، پيشنهادهايي براي اصلاح و تكميل آنها ارائه شده است: توجه به نگرش اول‌شخص نسبت به دينداران، ضرورت تأكيد بر شناخت آگاهانۀ باورمندان، تمركز بر كثرت‌گراييِ روش‌شناختي در تبيين پديده‌هاي ديني، توجه به زمينه‌هاي شكل‌گيريِ اديان، و لزوم برخورداري از نگاه واقع‌بينانه نسبت به رشد خداباوري.