مقدمه‌اي بر تجربه‌ «دولت‌ سازي» مدرن در عصر قاجار

«دولت ‌سازي» مفهومي است كه در ميانه‌ عصرِ قاجار، از سوي ميرزاملكم‌خان ناظم‌الدوله، به كوشش‌هايي اطلاق شد كه براي خروج از قديمِ حكمراني به جديدِ آن بود. در اين پژوهش، اين مفهوم، محمرِ اصليِ شناخت تجربه‌اي است كه بر مبنايِ مشاهده‌ همراه با مقايسه از بحران‌هاي مختلف سياسي در ايران‌زمين شكل گرفت: تجربه دولت‌سازيِ مدرن. در اين پژوهش، از منظر كشورشناسي و با درنظرداشتنِ نظريه‌ اسپريگنز، به‌مثابه‌ چارچوب نظري و روشيِ كار، اين پرسش مطرح شده است: در پسِ بحرانِ سياسيِ ايرانِ عصرِ قاجار، چه چيزي وجود داشت كه بر مبناي آن تجربه‌ دولت‌سازي مدرن فهميده شود؟ بر اين اساس، مي‌توان فرض كرد كه با آغازِ نظام جديد در تبريز، همه‌چيز در حكمراني، به‌تدريج به امري قديم تبديل شد و جديد در آستانه ايستاده بود. خروج از اين قديم، با مشاهده‌ بحرانِ سياسيِ فراگير و دركِ آن به‌مثابه‌ مشكل و انتقالِ آن به عملِ متجددانه به‌مثابه‌ راهِ درمان و صورت‌بندي آرماني به نام «مشروطيت» صورت گرفت. همه‌ اين‌ها، در عصرِ ناصري، بخش مهمي از تجربه‌ دولت‌سازيِ مدرن را در قالب تنظيمات و لوازم آن و تجربه‌ نظري مشروطيت تشكيل مي‌داد.