بازشناسي حياط فرعي در رباط و كاروانسراهاي فلات‌مركزي ايران

اقامتگاه‌هاي ميان‌راهي در دوره‌هاي تاريخي از هخامنشيان تا دورۀ قاجاريه با اهداف مختلفي ازجمله نظامي، سياسي، تجاري و اقامتي ساخته مي‌شد. در مناطق مركزي ايران محل اقامت ساكنين اين ابنيه، گرداگرد حياط شكل مي‌گرفت و حياط ‌مركزي به‌عنوان عنصر محوري در اين ابنيه ايفاي نقش مي‌كرد. برخي از اقامتگاه‌هاي ميان‌راهي علاوه‌بر دارا بودن حياط مركزي، در پيرامون خود حياط‌هاي ديگري نيز داشته كه در ارتباط با حياط اصلي فعاليت مي‌كردند. با توجه به اهميت حياط‌هاي جانبي در تأمين نياز ساكنان اقامتگاه‌ها ضرورت دارد اين فضاها در رباط‌ها و كاروانسراها مورد بررسي قرار گيرد. هدف از نگارش اين پژوهش، بررسي نقش و عملكرد عناصر پيرامون حياط‌هاي فرعي در رباط‌ها و كاروانسرا‌ها است. پژوهش حاضر اين پرسش را مطرح مي‌كند كه، چه عواملي موجب شكل‌گيري حياط‌هاي چندگانه در اين ابنيه شده است؟ و دليل شباهت يا تفاوت حياط فرعي در رباط‌ها و كاروانسراها چيست؟ اين مطالعه از طريق بررسي منابع كتابخانه‌اي هم‌چون كتب، مقالات و اسناد انجام گرفته كه با استفاده از مباني نظري به الگويابي فضاها در رباط و كاروانسراها با بهره‌گيري از روش توصيفي-تحليلي خواهد پرداخت. يافته‌ها نشان مي‌دهند در شكل‌گيري اين بناها چهار عامل اقليمي، خلوت و محرميت (اقامتي) و خدماتي نقش‌ مهمي در ايجاد حياط‌هاي فرعي را داشته كه ذيل هركدام از اين گونه‌ها ريزفضاهايي را شامل خواهد شد. رباط‌ها و كاروانسرا ازمنظر ماهيت تشكيل متفاوت هستند و در گذر زمان اين دو بنا به‌لحاظ كاركردي به يك‌ديگر نزديك شده‌اند. مقايسۀ كاركردي حياط‌هاي فرعي نمايانگر فضاها و كاركردهاي مشابه بوده كه به‌لحاظ ساختاري و چيدمان فضايي با يك‌ديگر متفاوت هستند. نتايج بيان مي‌دارند كه رباط‌ها معمولاً در ساخت خود از هيچ‌گونه طرح از پيش تعيين‌شده‌اي پيروي نكرده و برحسب نياز در دوره‌هاي مختلف حياط‌هايي به‌صورت متوالي در كنار هم شكل مي‌گرفته‌اند، اما كاروانسراها داراي يك طرح از پيش‌ تعيين‌شده بوده كه فضاهاي آن برحسب طرح آماده شده و در جاي خود قرار مي‌گرفتند.