برهمكنش انسان با محيط‌هاي گرم و خشك: تأملي‌بر شيوه‌هاي سنتي مديريت و بهره‌برداريِ از آب در دشت نيريز

دشت نيريز در شرق استان فارس، ازجمله مناطق خشك و فاقد رودخانۀ دائمي است كه بارش سالانۀ اندك دارد. اين دشت در سال 1396ه‍.ش. طي يك فصل با رهيافت باستان‌شناسي چشم‌انداز مورد بررسي قرار گرفت. با توجه به وضعيت زيست‌بومي منطقه و نتايج حاصل از بررسي مشخص شد كه سير تطور سكونت جوامع انساني از گذشته تا به امروز در اين دشت وابسته به توسعه و مديريت سامانه‌هاي آب‌رساني بوده است. در نتيجه، در بررسي مزبور شواهد مربوط به نظارت، مديريت و توسعۀ منابع آب با توجه به وضعيت زمين‌شناسي و زمين‌ريختي منطقه مورد پژوهش قرار گرفت. در يك نگاه كلي منابع آب دشت نيريز شامل چشمه‌ها و قنات‌هايي است كه با توجه به آبخوان (منابع زيرزميني آب) در مناطق مختلف شكل‌گرفته‌اند. اين منابع الگويي متأثر از ويژگي‌هاي زمين‌شناسي، ازجمله جنس و شيب سازند و لايۀ غيرقابل نفوذ، دارند كه ميزان آبدهي آن‌ها را تحت‌تأثير قرار مي‌دهد. سازند تاربور در ارتفاعات شرقي نيريز باعث تشكيل منابع آب زيرزميني مناسبي در مخروط‌افكنه دهانۀ پلنگان شده كه پرآب‌ترين قنات‌هاي نيريز، از آن تغذيه مي‌شوند. ديگر واحدهاي زمين‌شناسي باعث تشكيل آبخوان‌هاي محدودي در دامنۀ ارتفاعات و دشت نيريز شده‌اند كه چشمه‌ها و قنات‌ها از آن‌ها بهره‌برداري مي‌كنند. چشمه‌ها با آبدهي محدود اغلب به سطح دشت نمي‌رسند و با ساخت نهر و استخر در مسير برخي از آن‌ها، به مزارع هدايت شده‌اند. اما قنات‌ها به‌عنوان مهم‌ترين منبع تأمين‌كنندۀ آب دشت نيريز به سه گروه قنات‌هاي‌ كوهستاني، نيمه‌كوهستاني و دشت طبقه‌بندي مي‌شوند. دو گروه قنات‌هاي كوهستاني و نيمه‌كوهستاني آبدهي محدودي دارند و استخري براي ذخيره و بهره‌وري در مسير نهر آن‌ها ساخته شده است. نتايج اين مطالعه ارتباط مستقيم بين تاريخ سكونت در دشت و توسعه و مديريت منابع آب را نشان مي‌دهد كه بر پراكندگي و نوع استقرارها (كوچ‌نشين يا يكجانشين) بسيار تأثيرگذار بوده است.