دگرگوني جاده ابريشم و تغييركاركرد فرهنگي آسياي مركزي در سده‌هاي جديد

آسياي مركزي با وجود چالش‌هاي پرشمار ناشي از همسايگي با جهان كوچروان و مسائل مربوط به تعامل و تقابل دو زيست‌جهان يك‌جانشين و كوچي، در هزارة نخستين اسلامي از كانون‌هاي بالنده و اثرگذار بر جهان اسلام مركزي بوده است. چنين جريان پيوسته‌اي (البته با فراز و فرود)، در آغاز سده‌هاي جديد، جلوه‌هاي آشكاري از تغيير در نقش‌آفريني يافت. هم‌زماني اين تغييرها با دگرگوني در سرشت جادۀ ابريشم، پژوهشگران را به دوگانگي نظري در تحليل نسبت اين دو متغير ‌كشاند، به‌گونه‌اي كه گروهي از حاميانِ نظرية «انحطاط» جاده و به‌دنبال آن آسياي مركزي شدند گروهي ديگر به «تداوم شكوه» آن دو قائل شده‌اند. اين پژوهش با ورود به اين چالش از ديدگاه جهان اسلام، بر مدار اين پرسش شكل مي‌گيرد كه تغيير سرشت جادۀ ابريشم چه تأثيري بر كاركرد فرهنگي آسياي مركزي در دنياي اسلام داشته است؟ براي يافتن پاسخ ضمن كاربست روش پژوهش كيفي، با بهره‌گيري از رويكرد تحليل تاريخي به شيوة گردآوري داده‌ها از اسناد تاريخي و نظرية «تغيير اجتماعي» استيون واگو در جداكردن اجزاي تغيير، لايه‌هاي جهان اسلام را از هم جدا كرده و از دو ديدگاه جهان اسلام مركزي و پيراموني، اين نسبت را بررسي كرديم. در نتيجه، يافتيم كه دگرگوني‌هاي جادۀ ابريشم به موازات عامل‌هاي منطقه‌اي و داخلي، موقعيت آسياي مركزي را در جهان‌ اسلام كانوني، واپس‌گرايانه و انحطاطي كرد. اما همين جايگاه از ديدگاه جهان اسلام پيراموني (به‌ويژه قلمروي تاتارها و باشقيرها) به‌دليل شكل متفاوت ارتباطات در مسيرهاي جديد اوراسيا، پيشرونده و با تراز مثبت شد.