تبيين و ارزيابي سطوح سلسله‌مراتبي و قلاع كانوني قرون مياني اسلامي(قرن 6 تا 8 ه.ق) در قهستان قديم، شرق ايران

قهستان به‌دليل موقعيت سوق‌الجيشي و قرارگيري در مسيرهاي ارتباطي، بافتار جغرافيايي كوهستاني، دوري از دستگاه خلافت و منابع معدني غني آن همواره در بازۀ زماني قرون مياني اسلامي مورد توجه گروه‌هاي مختلف سياسي-مذهبي مثل فرقۀ اسماعيليه، بوده است. در اين منطقه 48 قلعه از اين دوران شناسايي شده كه بيشتر آنها روي ارتفاعات و قلۀ كوه‌ها ساخته شده‌اند. ساختار اين‌گونه قلعه‌ها بر اساس محدوده و چشم‌انداز جغرافيايي كوه‌ها و قله‌ها شكل گرفته و به نظر مي‌رسد كه عوامل جغرافيايي در ايجاد اين آثار تأثير داشته است. روش گردآوري اطلاعات اين پژوهش، از طريق كتابخانه‌اي بوده و از روش پژوهش توصيفي از نوع پس رويدادي استفاده شده است. هدف از اين مقاله تحليل سطوح سلسله‌مراتبي و مكان مركزي قلعه‌هاي قرون مياني اسلامي قهستان، با توجه به عوامل محيطي و جغرافيايي و با استفاده از نرم‌افزار Arc GIS و تحليل خوشه‌اي از نرم‌افزار SPSS است. در اين تحليل از عوامل محيطي مانند فاصله از منابع آب و جاده‌ها، نوع كاربري اراضي، ارتفاع از سطح دريا، ارتفاع قلعه‌ها از سطح زمين‌هاي اطراف، محل قرارگيري قلعه‌ها نسبت به درجۀ شيب و جهت، نوع خاك، بارش و نوع اقليم استفاده شد. با توجه به تحليل‌هاي آماري با روش خوشه‌اي چنين مشخص گرديد كه يك الگوي سه رتبه‌اي با مركزيت قلعه كل حسن صباح، قلعه كهن دژ نهبندان و كوه قلعه فردوس در ميان قلعه‌هاي اين دوران قهستان وجود دارد و متون و منابع تاريخي نيز تا حدودي آن را تائيد مي‌كنند؛ اما بيشتر قلعه‌هاي اين دوران منطقه در رتبۀ دوم قرار دارند. در نهايت در پايين‌ترين رتبه نيز تنها يك قلعه با نام قلعه زري قرار گرفته است كه در واقع اين قلعه از نظر موقعيت قرارگيري آن در چشم‌انداز محيطي با ديگر قلعه‌هاي منطقه متفاوت است.