بررسي مباني نظري ديدگاه حكيم مهدي الهي قمشه اي مبني بر فاعليت بالعشق واجب تعالي در آثار حكيمان پيشين

متكلمان مسلمان معتقدند كه خدا فاعل بالقصد است، مشائيون او را فاعل بالعنايه و اشراقيون او را فاعل بالرضا و پيروان ملاصدرا او را فاعل بالتجلي يا فاعل بالعنايه مي‌دانند. وجه اشتراك همه اين نظرات اين است كه در تمام اقسام فاعل، عشق و ابتهاج واجب تعالي به ذات خود منشاء پيدايش اين عالم است به همين دليل حكيم الهي قمشه‌اي خداي متعال را «فاعل بالعشق» مي‌داند. از نظر او منشأ عشق، ادراك است و هر اندازه كه مدرَك ابهَي و اجمَل باشد، عشق به آن بيشتر است و چون ذات باري‌تعالي در بالاترين مرتبه جمال و بهاء است و او ذاتاً هم مدرِك است و هم مدرَك؛ پس بالاترين مرتبه عشق را به ذات خود دارد. و اين عشق منشاء خلقت عالم شده است. مسئلۀ اصلي تحقيق حاضر اين است كه آيا بحث فاعليت بالعشق در بين حكماي پيش از الهي قمشه‌اي مطرح بوده يا نه؟ در اين تحقيق با استفاده از روش تحليلي توصيفي پيشينۀ اين بحث در آثار حكيمان پيش از ايشان بررسي و اثبات شده است كه گرچه حكيمان و فيلسوفان پيش از او از اصطلاح «فاعل بالعشق» جهت تبيين فاعليت واجب‌تعالي استفاده نكرده‌اند، اما به آن معتقد بوده و از آن بحث نموده‌اند.