معماري حرم عسكريين(ع) در سدۀ دوازدهم هجري بر اساس طومار زيارتيِ نيبور

حرم امامان عسكريين(ع) يكي از چهار زيارتگاه مهم شيعيان در عراق امروز است. طي سده‌هاي گذشته، ايرانيان در بسط و آباداني و مرمت اين زيارتگاه همواره نقشي مهم داشته‌اند. در دهه‌هاي اخير كالبد اين حرم بسيار دگرگون شده و از برخي ارزش‌هاي تاريخي و ديني آن، به‌ويژه ارزش‌هاي مربوط به طرز و آداب زيارت، كاسته شده است. براي حفاظت و مرمت اين زيارتگاه تاريخي لازم است وضع (يا وضع‌هاي) معتبر و اصيل اين حرم بازشناسي شود. پرسش‌هاي مقاله‌ حاضر اينها هستند: كالبد اين حرم پيش از تعمير اساسي آن در آغاز دوره‌ قاجار چگونه بود؟ و چه اجزا و ساختاري داشت؟ از مهم‌ترين اسناد تصويري در بازشناسي وضع اين حرم در دوره‌ يادشده سند مصوري است به نام طومار زيارتيِ نيبور. در مقاله‌ حاضر از طريق مطالعه‌ يك‌يك نگاره‌هاي اين طومار و بر ميناي شناخت زبان تصويري كل طومار و نيز با بهره‌گيري از اسناد مكتوب ديگر نگاره‌هاي مربوط به حرم سامرا تفسير مي‌شود. مهم‌ترين يافته‌ اين تحقيق اين است كه كالبد حرم عسكريين در سده‌ دوازدهم، در عين يكپارچگي، متشكل از دو بخش مجزا بود: «مَشهد» عسكريين(ع) و «مَقام» حضرت صاحب(ع). اين دو بخش با يكديگر مجاور و مرتبط بودند. بناي مشهد عسكريين در سده‌ دوازدهم هجري گنبدخانه‌اي رواق‌دار با گنبدي آوگون و احتمالاً بدون صحن و مناره بود. بناي مقام حضرت صاحب نيز، برخلاف وضع امروزي آن، گنبدخانه‌اي بود با گنبدي اُرچين بر فراز سرداب مقدس سامرا (سرداب غيبت). راهِ دسترسي به سرداب مقدس نيز از داخل اين گنبدخانه بود و آداب و طرز زيارت اين سرداب نيز با اين طريق دسترسي تناسب داشت.