صورت‌بندي مفهوم ارزش و ارزش‌آفريني در توليد فضاهاي شهري با رويكرد اقتصاد سياسي

در دوران متأخر، مطالعه انتقادي فضا جايگاه خود را به عنوان بديلي براي نگاه پوزيتويستي به آن، تثبيت نموده است. بدين‌سياق، فضاي شهري يك محصول اجتماعي- اقتصادي و بازتابي از كاركردهاي سياسي- اقتصادي جامعه تلقّي مي‌شود كه براي شناخت سازوكارهاي توليد آن، اقتصاد سياسي فضا، زباني گويا خواهد بود. از اين منظر، فضاي توليدشده در دوران سرمايه‌داري متأخر، بخشي از شيوه‌ توليد سرمايه‌دارانه و كالايي براي رشد اقتصادي، انباشت سرمايه و توليد ارزش اضافي است. بنابراين، با كالاپنداري فضا، دو ارزش استفاده و مبادله بر آن مترتّب شده و نظامِ شهري‌اي به وجود مي‌آيد كه فضا را به عاملي در فرآيند ارزش‌آفريني بدل مي‌كند. هدف از اين مقاله، تبيين مفهوم ارزش در فرايند توليد فضا و شناسايي صور مختلف ارزش‌هاي متجلّي در فضا است. همچنين اين نوشتار برآنست در پرتو شناخت مفهومي از ارزش، روندها و مجادلاتي كه به دنبال تسلّط ارزش‌هاي مبتني بر دارايي و مبادله بر ارزش‌هاي استفاده هستند را واكاوي نموده و راهكاري را براي ايجاد موازنه بين انواع ارزش در فضا به دست دهد. روش‌شناسي اين مقاله با ابتنا بر تركيب هم‌افزاي دو پارادايم تفسيرگرايي (با نگاهي هنجاري و هرمنوتيك) و پسااثبات‌گرايي (با نگاهي انتقادي) تأكيد دارد كه بدون دخالت مناسبات اقتصادي-سياسي، تفسير واقعيّات اجتماعي ناممكن و يا ناقص است. بدين‌ترتيب، با بهره‌گيري از راهبرد قياسي، فرضيّاتي مطرح و با جستجوي تجليّات و مصاديق آن در شهر تهران، چارچوبي مفهومي از ارزش‌آفريني در فضا ارائه مي‌شود. يافته‌ها نشان مي‌دهند كه ائتلافي از بازيگران حوزه‌ اقتصادي و سياسي بر سر لزوم سودآوريِ شهر اجماع كرده و آن را به محملي براي تصاحب ارزش مبادله بدل كرده‌اند؛ حال آنكه فضاهاي شهر كالايي عمومي ا‌ست يعني براي بهره‌برداران، ارزش استفاده نيز دارد. در اينصورت، اولويت‌بخشي به ارزش استفاده يا دستِ كم تعادل‌بخشي بين ارزش‌هاي توليد فضا، تنها مسير ارتقا كيفيت محيطي و كاهش نابرابري در توسعه فضايي به شمار مي‌رود.