طبــيــعـت كــلي و قــواي آن در آثار ناصرخسرو

در تفكر جهان‌شناسانۀ ناصرخسرو، طبيعت كلي با شش قوّۀ هيولي، صورت، زمان، مكان، حركت و سكون جايگاه ويژه‌اي در مراتب هستي و پيوند جهان روحاني و جسماني دارد. جوهري لطيف است كه حركت عالم جسماني و اشراف بر جهان هيولاني از طريق آن ممكن مي‌شود و حافظ موجودات و صورت‌هاست. قواي طبيعت كلي نقشي اساسي در قوام جهان بازي مي‌كنند؛ عالم جسماني حاصلِ تركيب صورت با هيولي به‌عنوان جوهري ابداعي، متجزي، معقول و منفعل است. زمان نيز ابزار به فعليت رساندن قوت‌هاي موجودات است. مكان هم حدي است كه اشياء و اجسام را در بر مي‌گيرد. حركت در معني مطلقِ تغيير بر جسم عارض مي‌شود و كون و فساد، زيادت و نقصان و تغيير و استحاله مهم‌ترين انواع آنند كه به‌صورت جوهري، كمّي و كيفي پديد مي‌آيند. تحليل طبيعت كلي و قواي آن از ديدگاه ناصرخسرو كه بيشتر در آثار منثور و كمتر در ديوان به آن پرداخته، زمينۀ فهم بهتر نگاه او به آفرينش جهان را فراهم مي‌كند. نتايج تحقيق نشان مي‌دهد ريشۀ بسياري از باورهاي ناصرخسرو در اين زمينه، به انديشه‌هاي فيلسوفان يوناني به‌ويژه ارسطو و به‌تبع آن انديشه‌هاي متفكران اسماعيلي بازمي‌گردد.