سرنوشت فهرست حمزه اصفهاني

فهرست هشت سيرالملوك نام برده در تاريخ سني ملوك الأرض و الأنبياء حمزه اصفهاني، يكي از مشهورترين فهارس مآخذ اخبار ايرانيان است كه از قرن 4 تا 6 هجري، شش بار در كهن‌ترين منابع تاريخي مسلمانان تكرار شده است. در اين مقاله به مقايسۀ فهرست در اين منابع پرداختيم و دريافتيم كه تاريخ حمزه دست كم دو تحرير با تفاوت‌هاي جزئي داشته است. تحرير نخست با فهرست كامل، در اختيار مؤلفان شاهنامه ابومنصوري بوده و از آنجا به منابع بعدي راه يافته است. در تحرير ديگر كه وقايع سال 350 را دربرداشته و بيروني از آن با عنوان تواريخ الكبار الامم نام برده، نام يكي از مآخذ از فهرست حذف شده است. اين تحرير در اختيار ابوعلي بلخي و ابوريحان بيروني بوده و دست‌نويس‌هاي متأخر و موجود تاريخ حمزه، با اين تحرير مطابقت دارد. از طرفي با مقايسۀ شيوۀ ضبط اسامي خاص در روايات مختلف دريافتيم كه برخلاف نظر عام، احتمالاً برخي از مآخذ هشت‌گانه به زبان فارسي نوشته شده بوده‌اند. همچنين دريافتيم كه مراد مؤلفان تاريخ بلعمي از «شاهنامۀ بزرگ» در اين بخش، احتمالاً شاهنامۀ ابومنصوري بوده است نه شاهنامۀ ابوالمؤيد بلخي.