از اندروني به درون: سفرنامه‌هاي زنان قاجاري در سيطرۀ گفتمان مردسالار

دورۀ قاجار تا پيش از مشروطه، ازجمله دوره‌هاي گذار تاريخي است كه غلبه با گفتمان مردسالار بوده است، امّا بازوان اين غلبه تنها مردان نبوده‌اند، بلكه گروهي از زنانِ باسواد از طبقات بالاي اجتماع نيز در آن سهم داشته‌اند. بررسي ديدگاه برخي زنان قاجاري از خلال مطالعۀ سفرنامه‌هايشان اين موضوع را تأييد مي‌كند. در اين مقاله كه به روش تحليل انتقادي گفتمان انجام شده‌ است، مشخص شد ديدگاه اين زنان نسبت به سيطرۀ گفتمان مردسالار و هويت‌هاي القائي آن، انفعال، پذيرش و همراهي بوده است. مهم‌ترين نشانۀ آن در متن‌ سفرنامه‌ها، واكنش‌هاي «از سر تسليم»، «صرفاً احساسي و بي‌اثر» و «مكمل سيطرۀ گفتمان مردسالار و در راستاي بازتوليد عناصر آن» است. همچنين بررسي اين متن‌ها نشان ‌داد، زنان سفرنامه‌نويس قاجاري با وجود داشتن سواد و امكانات ويژه به‌عنوان ابزار خودشكوفايي، آگاهي‌شان در سطح اُبژگي مانده، بنابراين هيچ‌گونه كنشگري در جهت آفرينش هويتي تازه ندارند. دليل اين مطلب، زيست اين زنان در فضاي دربار و خانواده‌هاي اشرافي و زندگي با فرهنگ سنتي و استحاله در آن است. وجود چنان ديدگاهي در نوشته‌هاي زنان سفرنامه‌نويس قاجاري در حالي است كه هم‌دوره با آنان، نويسندگان ديگري همچون بي‌بي‌خانم استرآبادي با گفتمان مردسالار مقابله مي‌كردند. درواقع صداي بي‌بي‌خانم از خلال رسالۀ معايب‌الرجالش صدايِ گروهي از زنان پيش از مشروطه است كه به سوژگي رسيده و در تلاش براي رهايي از هويت‌هايي بودند كه ديگري برايشان ساخته است؛ امّا زنان سفرنامه‌نويس قاجاري با آن‌كه به سفري بيرون از شهر و ديارشان رفتند، ذهنشان همچنان در فضاي اندروني گفتمان مردسالار و سيطرۀ آن باقي مانده بود.