طنز موقعيت چشمه ديگري از نبوغ حافظ

طبيعي ‌ترين نوع طنز، طنز رفتاري است كه بدون هيچ ‌گونه هنرنمايي‌هاي ادبي و زباني، موجب طيبت و تعجب و حيرت مي‌شود. حافظ برخلاف شاعران هم‎عصر خود در اواخر ايلخانيان و عهد تيموريان كه تنها به بازي‌هاي زباني و صناعت‌هاي ادبي در شعر اهميت مي‌دادند، دو عنصر صورت و محتوا را به‌طور هم‌زمان در كانون تمركز خود قرار مي‌دهد. به اين سبب طنز‌هاي موقعيتي در اشعار او بيشتر از طنزهاي ادبي است. حافظ معمولاً به جاي انتقاد از سياست حكومت‌ها، رفتارهاي بي‌هنجار حكومتيان و طرف‌داران آن‌ها را كه اغلب درآميخته با تزوير و ريا است به‌طور صريح به تصوير مي‌كشد تا از تقابل و تعارض آن‌ها با رفتارهاي منطقي و متعارف انساني، موقعيت‌هاي تمسخرآميز و مضحك پديد آورد. يا آن‌كه رفتارهاي رياكارانه را در برابر رفتارهاي شفاف عرفي قرار مي‌دهد تا از اين طريق موقعيت‌هاي تقابل‌دار و طنزآميز بيافريند. برخي از گونه‌هاي طنز موقعيت در اشعار حافظ عبارت‌اند از: صراحت‌گويي، خودزني/ تظاهر به فسق و دگرانديشي، وارونه‌كاري/ وارونه‌گويي، تناقض‌گويي و تقابل‌آفريني، تكبر و طلب‌كاري، طنز تراژيك، اغراق و مبالغه، خودكم‎بيني، دليل‌آوري توجيه‌ گرانه، شوخ‌ طبعي. در اين مقاله فقط سه گونۀ نخست را به بررسي گذاشته‌ايم.