تحليل گفتمان انتقادي آثار فخرالدين عراقي

فخرالدين عراقي شاعر عارف سدۀ هفتم، اشعار و لمعات خود را با درون مايۀ عشق سروده و نگاشته است. اين پژوهش به روش تحليل گفتمان انتقادي نرمن فركلاف، غزليات، رباعيات، عشّاق‌نامه و لمعات عراقي را در سه سطح توصيف، تفسير و تبيين كاويده و در پي آن است كه بداند عراقي تحت‌تأثير كدام گفتمان ها و سويه هاي قدرت قرار دارد و سهم او در بازتوليد يا مبارزه با آن ها چه ميزان است. ازاين‌رو در سطح توصيف پس از يافتن سر نخ گفتمان ها، به كمك آن ها به گفتمان كاوي و تأثير و تأثّر عراقي پرداخته‌ايم. در شعر عراقي، پركاربرد ترين واژه و مضمون، عشق است. حاكميت جملات مجهول از بي صدايي عاشق و ميدان داري عشق خبر مي دهد. پررنگ ترين نمود عشقش، «درد فراق» است. عراقي، تحت حاكميت ضمير «تويِ» (معشوقِ) نامعيّن است كه «من» او را تابعي از «او» (معشوق) كرده است. در بافت موقعيتي، هجوم مغول و ظهور ابن عربي، علمي و عملي و علني ترشدنِ گفتمان عراقي را در پي داشت و بستري شد تا بي محابا تر، از عشق به معشوق ازلي، دم زند و جان مايۀ شعر، به ويژه لمعات را بر پايۀ وحدت وجود نهد. در بينامتني، تحت‌تأثير گفتمان آياتي از قرآن، انديشه هاي وحدت وجودي ابن عربي و جمال گراياني چون احمد غزالي است. در قلندرمنشي، با تهوّر بيشتر ميراث دار سنايي و عطار است. بنيادي ترين نظرگاه تقابلي عراقي، گفتمان عشق محور در برابر زهدمدار است. همين رَويّه به‌دليل ماهيت انفعالي زبان و بيانش، در راستاي تثبيت ساختار نهاد قدرتِ حاكم عمل كرده است.