اَپاگوگه ارسطو و شيوه فهم منطق‌دانان مسلمان

اَپاگوگه ἀπαγωγή (apagōgḗ) به قياسي گفته مي‌شود كه كبراي آن بديهي است، ولي صغرايش بديهي نيست؛ اما در مقايسه با نتيجه، به همان اندازه يا حتي بيش از آن باورپذير باشد. ارسطو اين قياس را در بخش دوم كتاب تحليلات اولي مي‌شناساند. اين كتاب به عربي ترجمه مي‌شود و به‌دست شارحان مسلمان ارسطو مي‌رسد؛ اما بخش‌هايي از آن به‌درستي فهميده نمي‌شود. ازجمله عناويني كه به‌درستي ترجمه نمي‌شود، قياس اَپاگوگه است. منطق‌دانان مسلمان با آنكه محتواي اَپاگوگه را از ارسطو ستاندند، به‌جهت خطاي در ترجمه، نتوانستند معناي موردنظر او را دريابند. پس كوشيدند تحليل‌هايي پيش آورند كه به‌گونه‌اي حضور اين بخش را در كتاب تحليلات اولي توجيه كنند. فارابي و ابن‌سينا هر دو آن را به استقراي تام تفسير كردند. تفسير آنان از آنچه ارسطو گفته است كاملاً به‌دور است. اين مقاله مي‌كوشد نخست اپاگوگه ارسطو را تحليل كند و سپس تحليل‌هاي فارابي و ابن‌سينا را آورده و در سنجه بررسي قرار دهد و خطاي آنان را در اين بررسي نشان دهد. روش اين پژوهش، تطبيقي ـ تحليلي است و نشان ‌مي‌دهد بي‌دقتي در ترجمه و بسنده كردن به متن ترجمه عربي توسط اين شارحان، سبب شده است كه اپاگوگه هيچ‌گاه به منطق و روش‌شناسي مسلمانان انتقال نيابد.