مفهوم لزوم در منطق و منشأ هستي‌شناسانه آن

مفهوم لزوم از مفاهيم اساسي در علم منطق است. بدون وجود رابطه لزومي ميان معلومات پيشين و معلوم جديد، فكر تحقق نمي‌يابد. در تعاريف، معرَّف لازم معرِّف و در حجت نتيجه استدلال، لازم مقدمات استدلال است. منطق‌دانان درباره هستي و چيستيِ لزوم كمتر سخن گفته‌اند و در بحث از منشأ لزوم نيز بيشتر آنان به عليت و تضايف اشاره كرده‌اند. اما فيلسوفان مسلمان، ضمن طرح وجوبِ بالقياس الي الغير و تفاوت آن با وجوب بالغير، نكاتي درباره چيستي لزوم و منشأ آن بيان كرده‌اند. در اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي، ضمن تبيين مفهوم لزوم و نقد و بررسي منشأ لزوم، نشان خواهيم داد كه شرط تحقق لزوم منطقي، وجود رابطه عليت، يعني توقف لازم بر ملزوم است؛ خواه توقف وجودي باشد و خواه توقف مفهومي؛ مگر در اوصاف ثبوتي حق‌تعالي كه هيچ كثرتي در ذات حق تصورپذير نيست. ازاين‌رو، هيچ‌گونه عليتي در آن ساحت مطرح نيست. تبيين مفهوم لزوم و منشأ آن و وجودش در مواردي همچون قضاياي شرطي، اعتباريات و مفاهيم مربوط به صفات الهي، اعم از ثبوتي و سلبي ـ درحالي‌كه رابطه عليت در اين موارد وجود ندارد ـ ضرورت بحث را ايجاب مي‌كند.