مسجد و معنا: بررسي جايگاه «نظم مكاني مقدس» در مدينه فاضله، از خاستگاه نظريه فرهنگي صدرايي

نظريه‌ فرهنگي صدرايي بر مبناي اصول حكمت متعاليه به ويژه قاعده‌ اتحاد عالم و معلوم، هستي فرهنگ را بر مدار اتحاد انسان‌ها با نظام‌هاي معنايي مشترك توضيح مي‌دهد. با استنطاق از اصول اين دستگاه فلسفي از جمله «جسمانيه‌الحدوث و روحانيه‌البقاء بودن نفس»، «تعاكس ظاهر و باطن هستي» و «ترابط ادراكات حسي و معاني عقلي»، روشن مي‌شود كه فرهنگ‌ها با نظم‌هاي مكاني در ترابطند، بدين معنا كه هر «نظام معنايي‌» در صورت تبديل شدن به فرهنگ، نظم مكاني مختص خويش را به ارمغان مي‌آورد و در عين حال نظم مكاني و محيط كالبدي جامعه، متقابلاً بر نظام معنايي-فرهنگ- مؤثر است. از همين‌روست كه دين براي استقرار نظام معنايي توحيدي در جامعه، نظم مكاني ويژه‌اي تدارك ديده است. اين نظم مكاني بر مدار مسجد سامان مي‌يابد و  كاركردها و موقعيت مكاني مسجد به‌گونه‌اي است كه انتشار معنا در جهان اجتماعي مسلمين، از مسير مسجد به‌مثابه «اصلي‌ترين كانون ارتباطي جامعه» رقم مي‌خورد. كالبد و بعد معماري مسجد نيز كه ظرفيت معنابخشي فراوان دارد، بايدها و نبايدهاي مهمي در انديشه‌ ديني دارد، همچنان‌كه در سنت نبوي و سيره‌ مسلمين، موقعيت مسجد در نسبت با ساير عناصر كالبدي شهر به‌گونه‌اي تعيين شده كه اين مكان مقدس به ساير اندام‌هاي شهري معنابخشي كند. معنابخشي مذكور با دو سازوكار حاصل مي‌شود. اول، مركزيت و محوريت مسجد در ميان اندام‌هاي شهري و دوم، پژواك برخي مختصات معماري مساجد در ساير ابنيه‌ شهري. اين نتايج با تحليل ضوابط و قواعد معماري و شهرسازي در سنت اسلامي و با تكيه ‌بر دو روش قياسي ـ‌ برهاني و توصيفي ـ‌ تحليلي به دست مي‌آيد.