بازشناسي نقش و جاي‌گاه گرمابه‌ها در عرفان ايراني

Recognition of the Role and Status of Baths in Iranian Mysticism

اگرچه متون فارسي، از وجوه گوناگون قابل طبقه‌بندي و بررسي هستند امّا نكته مهمّ در اين خصوص آن است كه وجوه هنري و ادبي آثار، آن‌چنان آشكار و غالب است كه چنان‌چه همه متون را، صرف‌نظر از موضوع، متون ادبي بناميم راه به خطا نپيموده‌ايم. از سوي ديگر، آيين شست‌وشو به عنوان يكي از آيين‌هاي گذر، از بدو تولّد حتّي تا پس از مرگ نيز با آدمي همراه است. بنابراين طبيعي است كه پديده‌اي به نام حمام و وجوه گوناگون مرتبط با آن، دست‌مايه اغلب متفكّران، دانشمندان، نويسندگان و شعرا در ادوار مختلف تاريخ قرار گرفته باشد، كه چنين نيز هست. مقاله حاضر به بررسي حمام در متون عرفاني پرداخته و يافته‌هايي چند را مورد تجزيه و تحليل قرار داده است. روش پژوهش، بر ارزيابي متون استوار؛ و از لحاظ روش گردآوري اطلاعات، يك مطالعه اسنادي است. نمونه‌ها به روش انتخابي و بر اساس قضاوت نگارنده، به گونه‌اي برگزيده شده‌اند كه بيشترين اطلاعات را درباره هدف و فرضيه پژوهش در اختيار قرار دهند. مطالعه حاضر نشان مي‌دهد كه به طور كلي عرفا از استخدام گرمابه و حمام در متون خود سه هدف عمده داشته‌اند. نخست آن‌كه گرمابه را مجالي براي همراهي با عامّه مردم مي‌دانسته‌اند تا از اين طريق بتوانند تاثيرگذاري سخنان خود را در سطح مردم و كوچه و خيابان افزايش دهند. دو ديگر آن‌كه حمام را مكاني براي رياضت تن و كشتن هواي نفس يافته بودند و هر از گاهي گريز از دنيا را به گرمابه پناه مي‌بردند؛ و سوم آن‌كه از وجوه تمثيلي حمام و بويژه تزيينات آن غافل نبوده و از اين امكان به بهترين وجه ممكن براي بيان مقاصد عالي و معاني عميق بهره مي‌گرفته‌اند.

Although Persian texts can be classified and studied from different aspects, all of them must be considered literary texts since their artistic and literary aspects are outstanding. The ritual of washing is familiar to man from birth to death. Thus, it is natural that the bath phenomenon and its various relevant aspects have been exploited by thinkers, writers, and poets in different periods of history. The present article studies the idea of baths in mystic texts and analyses some findings. On the whole, mystics used this idea in three ways. First, baths were considered to be good places for them to be with common people and to influence them with their words. Second, they found the bath to be a good place to get away from the world in order to practice ascetism. Third, they did not neglect the allegorical and decorative aspects and used this facility in the best way to express their sublime meanings.