چكيده فارسي :
«فراشعر» (metapoetry) علي‌رغم تعاريف و برداشت‌هاي متفاوتي كه از آن ارايه شده است ـ اصالتاً به قياس فرازبان، فرانقد و فراداستان به شعري اطلاق مي‌شود كه درباره‌ي شعر سروده شود و در آن آگاهانه با تمركز بر موضوعات و مفاهيم شعري به نوشتن يا آفرينش شعر بپردازد. طبيعي است شاعر در اين‌گونه اشعار بسته به برداشت‌ها و نظريه‌هايش، در باره‌ي ماهيت، اوصاف، ويژگي‌ها، كاركرد و كاربرد آن سخن مي‌گويد.
در ميان شاعران فارسي يكي از كساني كه شايد بيش از ديگران فراشعر سروده است، نظامي گنجوي است كه در ميان اشعار و منظومه‌هايش، مخزن‌الاسرار از اين نظر ممتاز است. او در خلوت‌هاي شبانه و سحرگاهي خود علاوه بر تفكر و تامل در باره‌ي محتواي اصلي منظومه‌ي خود (توحيد، نعت پيامبر، وعظ، تحقيق، پند و اندرز و...) به سخن و به‌ويژه سخن منظوم پرداخته‌است، تا آنجا كه بندهايي از اثر خود را به اين موضوع اختصاص داده‌است؛ از جمله سبب نظم كتاب، فضيلت سخن و مرتبت سخن‌پروري. نظامي در يكي از بندهاي اثر خود (بند 14 شامل 66 بيت) به بيان آرا و نظرات خود در باره‌ي شعر پرداخته‌است و در آن از ماهيت، كاربرد و كاركرد شعر گرفته تا جايگاه شعر و شاعران، نسبت آن با پيامبري، انتقاد از شاعران مداح، رابطه‌ي شعر و ساحري و... سخن گفته است.
اگر موازنه را نيز در قلمرو فراشعر قرار دهيم، علاوه بر موارد فوق نظامي در بند 12 كتاب خود به موازنه‌ي مخزن‌الاسرار و حديقه‌الحقيقه سنايي دست يازيده است و طبعاً مثل هر شاعر ديگري كه در موازنه، شعر خود را بر شعري كه آن را مورد موازنه قرار داده است ترجيح مي‌دهد، او نيز مخزن‌الاسرار را از حديقه‌الحقيقه برتر مي‌شمارد.
در اين مقاله تلاش شده تا فراشعرهاي نظامي را از اثر او استخراج شود و موارد بالا با توجه به نظريه‌هاي ادبي زمان شاعر و زمان حاضر به‌طور مفصل بررسي شوند و آرا و نظريات وي در باره‌ي شعر مورد كندوكاو قرار گيرد و احياناً به نتايج مشخصي دست يافته شود.
چكيده لاتين :
Despite different definitions and interpretations, like meta-language, meta-criticism and metafiction, Meta poetry is essentially applied to a poem that is about poetry itself and the poet consciously focuses on the subject of poetry. Therefore, depending of his views, the poet explains the nature, the characteristics, and the function of poetry.
Among the Persian poets, Nezami Ganjavi is one who most frequently returns to Meta poetry and the best example in this regard is his Makhzan al-Asrar. Besides focusing the main subjects of his poem (unity of God, eulogy of the prophet, moral teaching, etc.) he also deals with the subject of writing, especially writing in verse. Indeed he devotes some whole parts to such subject as the origin of his poem, the virtues of writing, and the value of eloquence. In one of his stanzas (stanza 14th with 66 distiches) one can clearly see a variety of issues, from the proper subject and function of poetry to the moral status of poets and its kinship with prophecy, and from criticism of the eulogists to the relation between poetry and magic, etc.
If we include comparison in the realm of meta poetry, besides the examples mentioned above, in the 12th stanza of his book Nezami compares Makhzan al-Asrar with Sanai’s Hadiqa al- Haghigha, where, like every other poet who prefers his own poem, he opines that his work is superior to Sanai’s.
In this article, the aim is to identify Nezami’s Meta poetry and to discuss the above issues according to the theories of the poet’s age and current literary theories and to explain the conclusion.
