بررسي اعتقادنامه قادري و تاثير اجتماعي ـ سياسي آن در معتزله بغداد

The study of Qadiri Creed and its social-political effects on the Mu’tazilah of Baghdad

اختلاف‌ها و منازعه‌هاي فرقه‌اي ميان اهل حديث و معتزله در سده دوم هجري، به پيروي مامون خليفه عباسي از سياست محنه و دفاع دستگاه خلافت از انديشه معتزله انجاميد، اما با پايان يافتن خلافت واثق و آغاز حكومت متوكل كه به اهل حديث گرايش داشت، اين سياست به سرانجام نرسيد و معتزله در عرصه سياست، به كناري گذاشته شدند و از اين‌رو، قدرت اهل حديث و نيروهاي سنت‌گرا فزوني گرفت. اختلاف‌هاي مذهبي در قالب كوشش‌هاي سياسي و مجادله‌هاي كلامي در سده‌هاي چهارم و پنجم هجري گسترش يافت و دنبال شد. صدور فرمان القادر بالله، ديگر خليفه عباسي را به نام «اعتقادنامه قادري»، آغاز دوره «محنه دوم» مي‌توان ناميد. البته اين فرمان را خليفه‌اي سني مذهب به انگيزه دفاع و كمك به اهل‌سنت در برابر معتزله و ديگر گروه‌هاي مخالف صادر كرده بود و از سوي ديگر به‌رغم فرمان محنه اول، پي‌آمدهاي آن آرام آرام در عرصه سياسي و اجتماعي جهان اسلام به‌ويژه جامعه بغداد رخ مي‌نمود. اين مقاله به بررسي و تبيين اوضاع تاريخي، علل و انگيزه‌هاي صدور اين «اعتقادنامه» و تاثيرش در معتزليان با توجه به جايگاه آنان در وضع سياسي و اجتماعي جامعه بغداد مي‌پردازد

The controversies and disputes among partisans of traditions and the Mu’tazilah sects in the second century (AH ) eventually made Ma’mun, the Abbasid Caliph, follow the Mihna (inquisition) ordeal and defend the Mu’tazilah school of thought. However, by the end of Wathiq caliphate and beginning of Mutawakkil governance, Mutawakkil showed inclination towards partisans of traditions and this ordeal reached a dead end. The Muʹtazilites were politically pushed aside too. Consequently, the partisans of traditions and traditionalists gained more power. Religious disputes in form of political attempts and theological controversies increased and continued throughout the third and fourth centuries (AH). The Qadiri Creed issued by Al-Qadir billah, another Abbasid caliph, can be regarded as the start of second Mihna (inquisition). Of course this ordeal had already been issued by another Sunni caliph with the aim of helping the Sunni Muslims and protecting them against the Muʹtazilites and other rivals. Despite the first Mihna ordeal, the results of the second one gradually penetrated into social and political domains of the Islamic territories, particularly Baghdad. This paper aims at studying and explaining the historical situations of that era, the reasons and motivations for issuing such a “Creed” and its effects on the Muʹtazilites considering their social and political position in Baghdad.