پيدايش بادگير در خانه هاي دشت يزد – اردكان

The Emergence of Badgir in the Houses of Yazd-Ardakan Plain

بادگير در مناطق‌ گرم?وخشك نه?تنها يك عامل براي تنظيم شرايط محيطي كه نمادي از معماري‌ اين اقليم است. با توجه به كاربرد آن در تابستان، به?طور كل‌ بادگيرها در جبهه تابستان نشين و برفراز يا در پشت يا كنار ايوان‌ جنوبي خانه?ها مستقر هستند. در شهرهايي چون ميبد، عقدا و اردكان‌ كه بادگيرها يك?سويه است، همگي رو به?سوي شمال دارند تا باد مساعد شمالي‌ را دريافت كند. هدف اين مقاله رديابي ريشه?هاي تاريخي‌ بادگير در معماري خانه‌هاي دشت يزد- اردكان است. در اين بررسي قديمي‌ترين خانه‌هاي برپاي دشت كه تاكنون شناسايي شده‌اند، متون تاريخي و قديمي‌ترين بناهاي يادماني منطقه مورد استناد قرار گرفته‌اند. در خانه‌هاي دوره ايلخاني و تيموري (قديمي‌ترين خانه‌هاي پابرجا) اين حوزه با عنصر بادگير به‌شكلي كه براي ما شناخته شده است، مواجه نيستيم. تشكيلات‌ نسري شامل ايوان رفيع و كم‌عرضي است كه در پشت آن‌ اتاق مجلل طنبي قرار دارد. در بناهاي غير مسكوني منطقه نيز، بادگيرها اصيل‌ نبوده و بعدها الحاق شده‌اند. اين در حالي است كه در متون‌ آن عصر، به‌كرات اشاره شده كه افراد سرشناس و متمول، خانه‌ها و عمارات بادگيردار برپا نموده‌اند؛ حتي در متون كهن‌تر نيز به‌وجود بادگير يا واژه‌هاي‌ هم‌معناي آن چون بادغر و بادغس و بادغند و ... تاكيد شده‌ است؛ با اين وجود، حتي در معدود خانه‌هاي عصر صفويه كه داراي بادگير هستند، بادگيرها در اعصار بعد به بنا اضافه شده است. با وجود اين‌كه اين خانه‌ها نسبت به خانه‌هاي دوره‌هاي ايلخاني و تيموري ازلحاظ تناسبات و چيدمان فضاها متفاوت مي‌باشند، بادگيرهاي آنها اصيل نيست. در خانه‌هاي دوره‌هاي زند و قاجار عنصر بادگير به‌عنوان شاخص و معرف معماري كوير رخ‌نمايي مي‌كند و به‌حدي فراگير است كه حتي آسمانه شهرهاي منطقه را شكلي‌ ويژه بخشيده است. به‌اين ترتيب، از يك‌سو فقدان هرگونه عنصر مستقل معماري تحت عنوان بادگير در خانه‌هاي قبل از زنديه و از سوي ديگر تاكيد متون بر احداث و وجود بادگير در خانه‌هاي مظفري منطقه پرسش مهم اين پژوهش است. قديمي‌ترين بادگير تاريخ‌دار منطقه مورد مطالعه كه در بنايي غير از آب‌انبار ساخته شده و هم‌عصر خود بناست، بادگير عمارت دولت‌آباد يزد متعلق به دوره زنديه (سال 1160 ه.ق.) است. به‌جز آن، بادگيرهاي اصيل تنها در آب‌انبارهاي منسوب به قرون هشتم و نهم هجري ديده مي‌شود (مانند آب‌انبار چهارسوق شاهي يزد و آب‌انبار تفت) در حالي‌كه در ساير انواع بناهاي اين دوره بادگير اصيل ديده نشده است. به‌اين ترتيب، شايد بتوان ريشه‌هاي پيدايش بادگير را در آب‌انبارها يافت كه بعدها به ساير انواع بناها نيز تسري پيدا مي‌كند.

In the regions with hot and arid climate, the wind catchers (Badgirs) not only lower the temperature but also can be considered as a kind of architectural symbol of the region. According to their basic function, which is to cool down buildings in summer, Badgirs usually are located in the nassar (summer seat), behind or beside the south Ivans (verandas). In some cities like Aghda, Ardakan and Meybod, houses have one-sided Badgirs north-faced to catch the pleasant winds. In order to understand the origin and evolution of Badgir in the Yazd-Ardakan houses, the oldest standing houses and monuments of the region have been probed. The houses of Ilkhanid and Timurid era do not have any Badgir in the form and shape that is known today, and the organization of the summer side consists of a narrow and lofty Ivan and a splendid room behind it so called Tanabi. It is necessary to mention that even the monuments belong to these eras did not have originally Badgirs. However, the literary texts of the time emphasized that the elite houses and monuments were equipped with Badgirs. Even in older texts the word Badgir or other words like Badghand, Badkhan, Badghas, which have the same meaning, can be found. But in the Safavid houses of Meybod, Badgirs are later additions. Although the typology of Safavid houses differ from Timurid, original Badgirs cannot be found in these houses. But in the houses of Zand and Ghajar dynasties, Badgirs represent as an outstanding symbol of desert architecture and the townscapes are characterized by the domination of Badgirs. Although the oldest Badgir dates back to the Zand era (Dulatabd monument dated to 1160 Hijri), there exist several cisterns (Abanbars) in this region dated back to 8th and 9th