ارتباط هوش معنوي با اضطراب امتحان در دانشجويان پرستاري و مامايي: كاربرد تحليل مسير"

some notes about the application of path analysis method in the medical education researches: a commentary on the article “The Relation between Spiritual Intelligence and Test Anxiety Among Nursing an

امروزه استفاده از تكنيك‌هاي چند متغيره براي تحليل داده‌ها در پژوهش‌هاي مرتبط با آموزش علوم پزشكي به امري مرسوم و گاه ضروري تبديل شده است(1). اهميت اين دسته از روش‌هاي تحليل در پژوهش‌هاي علوم انساني و به ويژه آموزش پزشكي از آنجاست كه غالباً در اين حوزه از مطالعات، پژوهشگران علاقمند هستند كه مبتني بر فرضيه‌هاي خود در مورد روابط عليتي بين متغيرها به بررسي اين روابط در قالب الگويي از پيش ساخته بپردازند(2و3). نمونه مشخص آن، انتشار مقاله‌اي تحت عنوان "ارتباط هوش معنوي با اضطراب امتحان در دانشجويان پرستاري و مامايي: كاربرد تحليل مسير" در مجله ايراني آموزش در علوم پزشكي است(4). لذا در ادامه به نقد برخي از نكات، تنها در مورد كليات كاربرد و گزارش تحليل مسير در مقاله مذكور پرداخته شده و از نقد جزييات روش و گزارش خودداري مي‌گردد، تا بدينوسيله به پژوهشگران محترم حوزه آموزش پزشكي در انتخاب صحيح روش تحليل مسير براي مطالعه كمك نمايد. از آنجايي كه روش تحليل مسير به منظور آزمون فرضيه‌هاي پژوهشگر در مورد روابط عليتي بين متغير‌ها در قالب الگوي مشخص در جامعه مورد مطالعه استفاده مي‌شود، يكي از ملاحظات مهم در استفاده از اين تكنيك‌هاي تحليل، مشخص نمودن و تعريف نظريه زيربنايي است كه فرضيه‌هاي پژوهشگر در مورد روابط بين متغير‌ها بر آن استوار شده‌اند(3و5)؛ لذا لازم است پژوهشگر نقش تمامي متغيرها را در چارچوب نظري (در اينجا نمودار مسير) تبيين نمايد. نويسندگاه اين مقاله در قسمت مقدمه، به خوبي به تبيين نقش و اهميت ارتباط هوش معنوي و اضطراب امتحان و نيز روابط بين آنها پرداخته‌اند؛ با اين وجود در اين قسمت از مقاله زيربناي نظري مناسبي كه توضيح‌دهنده روابط عليتي بين كليه متغيرها در نمودار مسير باشد، قابل شناسايي نيست. تاكيد شده است كه تحليل مسير غالباً به منظور كشف روابط بين متغيرها به كار نمي‌رود؛ بلكه روشي است كه ضمن آن برازش الگوي هوشمند مشخص شده از روابط عليتي بين متغيرها در جامعه‌اي خاص آزمون مي‌شود(2و3). در اين مطالعه از پرسشنامه هوش معنوي استفاده شده كه از چهار حيطه تفكركلي و بعد اعتقادي، توانايي مقابله و تعامل با مشكلات، پرداختن به سجاياي اخلاقي و خودآگاهي، عشق و علاقه تشكيل شده‌اند؛ كه كليه اين ابعاد به عنوان متغيرهاي تشكيل‌دهنده شبكه عليتي وارد نمودار تحليل مسير شده‌اند. حال اگر فرض همبستگي دروني ابعاد تشكيل‌دهنده يك سازه واحد جهت تامين روايي ابزار را قبول كنيم، انتظار خواهيم داشت تا بين چهار بعد سازه "هوش معنوي" همبستگي وجود داشته باشد. در اين صورت كاربرد روش تحليل مسير كه تنها بر روابط عليتي يك طرفه و بدون حلقه بازخوردي (Feedback loop) مبتني است(3)، با چالش جدي مواجه مي‌گردد. به اعتقاد شريبر (Schreiber) و همكاران در پژوهش‌هاي حوزه آموزش، باور اينكه تنها يك تاثير از يك متغير بر متغير ديگر وارد مي‌شود، غيرواقع‌بينانه است(6). همچنين يكي از مفروضه‌هاي تحليل مسير اين است كه متغيرهاي مستقل بدون خطا اندازه‌گيري شده‌اند تا بدين ترتيب پارامترها نيز بدون خطا برآورد گردند(2و6). در مطالعه ارتباط هوش معنوي با اضطراب امتحان در دانشجويان، به سختي مي‌توان باور كرد كه پژوهشگري بتواند متغيرهاي وارد شده در نمودار مسير را بدون خطا اندازه‌گيري نمايد. هر چند تامين اين شرايط امري ايده آل است، ولي در پژوهش‌هاي مرتبط با آموزش كه غالباً مطالعات غير تجربي ترجيح داده مي‌شوند، به ندرت اتفاق افتاده و گاه ناممكن مي‌باشد؛ چرا كه غالباً متغيرهاي وارد شده در اين حوزه از پژوهش‌ها از جمله متغير اضطراب امتحان، سازه‌هاي مكنون بوده و هميشه اندازه‌گيري آنها با درجاتي از خطا همراه است(6). در نتيجه به اعتقاد نگارنده، در اين گونه از پژوهش‌ها مطلوب است كه پژوهشگر ضمن تشريح دقيق و عميق زيربناي نظري حاكم بر مدل يا الگوي پيشنهاد شده و نيز مشخص نمودن جايگاه تك تك متغيرهاي وارد شده به مدل، روش مناسب ديگري را جهت غلبه بر محدوديت‌هاي مذكور در پيش گيرد. پژوهشگر با استفاده از مدل يابي معادلات ساختاري (كه البته تحليل مسير نيز يكي از زيرمجموعه‌هاي محدود آن است) مي‌تواند نقش متغيرهاي مكنون و خطاهاي اندازه‌گيري را در مدل لحاظ نموده و امكان منظور كردن روابط متقابل و چرخه‌هاي بازخوردي از روابط عليتي بين متغيرها را فراهم نمايد.