بررسـي گوناگوني شيـوه‌هاي اجراي آرايه‌هاي گچـي قالبي بناهاي تاريخي در دوره قاجار شهر يزد، با تكيه بر مطالعه موردي تزيينات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامع كبير

The Study of Varoius Methods of Mould Plaster Decoration in Historical Monuments of Yazd in Qajar Period Case study: decorations of Prince mihrab in Jame mosque

گچ‌بري، از قديمي‌ترين شيوه‌هاي تزيين معماري ايراني است. در ميان شهرهاي داعيه‌دار شكوفايي هنرِ گچ‌بريِ ايراني، شهر يزد پيشينه‌اي برجسته دارد. در ادوار تاريخي اين شهر، دوره قاجار، پررونق‌ترين عصر به‌كارگيري گچ در تزيينات معماري آن است. بين شيوه‌هاي متفاوت آفرينش اين هنر، اجراي نقوش با ضخامت بسيار اندك، در نمايي بسيار ظريف و هنرمندانه، روش معمول و متداول اين دوره بوده‌است. شواهدي همچون به‌چشم‌نيامدن ردّ ابزار گچ‌بري، وجود طرح‌هاي تكرارشونده كوچك، اندازه يكسان نقوش بدون كمترين تفاوت و تغيير و اجراي گچ‌بري با ضخامت بسيار كم، اجراي اين ?تزيينات را به‌وسيله ابزار گچ‌بري و برش و كنده‌كاري لايه گچ، منتفي?مي‌كند. آنچه در بررسي اوليه به ذهن مي‌رسد، استفاده از نوعي قالب در اجراي اين تزيينات است. از سوي ديگر، به‌نظر?مي‌رسد تزيينات يادشده در موارد متعدد باوجود شباهت‌هاي به‌ظاهر بسيار، با شيوه‌اي متفاوت اجرا?شده‌باشند. ازين‌رو، هدف اصلي اين پژوهش، شناسايي تفاوت‌ها و گوناگوني روش‌هاي به‌كاررفته براي اجراي اين نمونه از گچ‌بري‌ها در شهر يزد، دوره قاجار، است. براي شناخت بيشتر روش‌هاي اجراي اين شيوه تزييني، براي نمونه، تزيينات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامع‌كبير يزد مطالعه?شد. جهت به‌دست‌آوردن نتيجه مطلوب، از روش‌هاي آزمايشگاهي و دستگاهي استفاده‌شد. هم‌زمان، تعداد بسياري از مقالات و منابع مكتوب كه غيرمستقيم به اين شيوه تزييني اشاره‌كرده‌‌‌‌‌‌اند نيز، بررسي شدند. مشاهدات بصري و ميكروسكوپي از مقاطع سطحي و عرضي نمونه‌هاي ?تزييني، شناسايي عناصر تشكيل‌دهنده لايه‌هاي گچ و بررسي حضور مواد آلي و معدني احتمالي در تركيب با گچ، بررسي ساختار بلوري تركيبات، رفتارانباشتگي و واپاشيدگي آنها و اندازه و ريخت‌شناسي كريستال‌ها، از?جمله نتايج كاربرد دو شيوه جداگانه اجراي آرايه‌هاي گچي قالبي با قالب پيش‌ساخته، با به‌كارگيري گچ زنده در اجراي تزيينات حاشيه تاق‌نماي محراب و روش قالب مهري با استفاده از گچ نيم‌‌‌‌كشته براي اجراي تزيينات لچكي تاق‌نماي محراب است. ضمن اينكه، به‌كارگيري دو فنّ با ظاهر بسيارمشابه، هم‌زمان در بخش‌هاي نزديك‌به‌‌هم در يك اثر تاريخي، هرچند گوناگوني فنون كار را با مصالح گچ در دوره قاجار نشان?مي‌دهد ليكن سبب?شده‌است تا در بررسي‌هاي اوليه، تفاوت‌هاي اين دو شيوه ناديده?گرفته‌شوند.

Stucco decoration is one of the oldest methods of architectural decoration in Iran. The city of Yazd is one of the most famous cities regarding this kind of building decoration. Amongst the different periods of time, Qajar era is the most prosperous era in using stucco decoration. The most common method is making very thin, subtle and artistic patterns. There is some evidence such as no trace of stucco tools, small repetitive designs, designs of the same size without the slightest difference and change and very low thickness of stucco patterns which all reject the use of stucco tools such as cutting and carving tools during the decoration procedures. What comes to mind in the first view is the usage of a template in the creation of this ornament. It seems that although the stucco decorations are the same, the methods are different. The outstanding example of this decoration can be seen in dome chamber of Prince mihrab in Jame Mosque of Yazd. In order to investigate such decoration methods, samples of these ornaments were taken for observational and laboratory studies. At the same time, a wide range of articles and different sources, which point indirectly to this kind of decorations, were studied. The findings of this study show that two different methods of molded plaster have been used.