شيوه‌ي زندگي معيوب: سازوكار، راه‌هاي پيشگيري و مقابله

مقدمه افزايش وزن و چاقي به عنوان مهم‌ترين مساله‌ي بهداشتي قرن بيست و يكم به سرعت در كشورهاي پيشرفته و شهرهاي بزرگ كشورهاي در حال توسعه در حال پيشرفت است و به عنوان برجسته‌ترين بيماري كه نياز به پيشگيري فوري جهاني دارد، مطرح شده است.1،2 چاقي به تدريج در شهرهاي كوچك و روستاهاي كشورهاي در حال توسعه افزايش پيدا كرده است.3 اگرچه چاقي عامل مهمي براي بروز پيشرفت بيماري‌هاي عمده‌ي غيرواگير مانند بيماري‌هاي قلبي-عروقي و ديابت است، نشان داده شده كه بيماران چاق مبتلا به بيماري عروقي قلب، نارسايي قلبي، سرطان و يا نارسايي كليه پيش‌آگهي بهتري از افراد لاغر دارند كه به نام پديده اپيدميولوژي معكوس شناحته شده‌است.4 نقش تغذيه و رژيم غذايي در بروز چاقي و بيماري‌هاي عمده‌ي غيرواگير شناخته شده است. مصرف زياد مواد غذايي كه امروزه در همه جا و در همه‌ي فصول در دسترس انسان‌ است، به ويژه مصرف اضافي مواد غذايي با انرژي متراكم از عوامل مهم چاقي و بيماري‌هاي غيرواگير هستند.5 مطالعه‌ي ملي قند و ليپيد تهران نشان داده كه اشكالات عمده‌اي در هرم غذايي ساكنان شهر تهران از نظر كمّي و كيفي وجود دارد.6 هم‌چنين، كاهش فعاليت بدني در بيشتر كشورهاي جهان7 و نيز در ايران به وضوح مشهود است. مطالعه‌ي قند و ليپيد تهران نشان داد كه كمتر از 3/1 افراد داراي فعاليت بدني متوسط و يا زياد هستند و بقيه فعاليتي بيش از انجام كارهاي روزمره ندارند.8 فعاليت فيزيكي به هر نوع حركات عضلات بدن گفته مي‌شود كه با مصرف انرژي همراه باشد.9 افرادي كه داراي فعاليت بدني زياد و نيز وضعيت قلبي-ريوي مناسب هستند، مرگ و مير كمتري دارند. افزايش هر يك MET 13% مرگ و مير را كاهش مي‌دهد.10 شايان ذكر است كه وضعيت قلبي- ريوي مناسب يكي از فرآورده‌هاي وضعيت فعاليت بدني مناسب است، ابعاد ديگر فعاليت بدني مطلوب عبارتند از افزايش قدرت عضلاني، انعطاف‌پذيري، تعادل و انطباق بخش‌هاي مختلف بدن. شيوه‌ي زندگي معيوب سبب ايجاد دو پديده‌ي مهم بي‌حركتي و افزايش كالري مصرفي مي‌شود (نمودار 1).11 استرس ناشي از بي‌حركتي سبب افزايش سريع مقاومت به انسولين در عضلات مي‌گردد.12 اين اثر از طريق مهــار كردن گلوكـــز ترانسپـورتـــر نــوع 4 (Glut4)، كاهــش فعاليت پروتيين‌كيناز، كاهش سنتز گليكوژن ماهيچه و توليد نيتريك اكسايد اعمال مي‌شود. افزايش انسولين سرم سبب افزايش توليد چربي از كبد بدون كاهش توليد گلوكز مي‌شود. آن قسمت از انرژي كه در اثر عدم فعاليت بدني و آتروفي عضلاني مصرف نمي‌شود، به صورت چربي ذخيره مي‌گردد كه در بيشتر موارد ذخيره‌ي چربي به صورت مركزي است و سبب چاقي شكمي مي‌شود.13 در مطالعه‌هاي اپيدميولوژي نشان داده شده‌است كه چاقي شكمي و اندازه‌ي دور كمر با كاهش فعاليت بدني14 و افزايش التهاب15 همراه است و اين ارتباط قوي‌تر از ارتباط فعاليت بدني با چاقي كل بدن است. نمودار 1- تاثير شيوه‌ي زندگي معيوب: كم‌تحركي سبب پاسخ استرس مي‌شود كه در نهايت به افزايش قابليت انعقادي، افزايش تجمع پلاكت‌ها و التهاب مي‌انجامد. افزايش انرژي دريافتي نيز كه همراه شيوه‌ي زندگي معيوب است سبب مقاومت به انسولين، چاقي مركزي و تجمع اكتوپيك چربي شده ضايعاتي در كبد، عضلات و سلول‌هاي بتاي لوازالمعده ايجاد مي‌كند. براي اصلاح شيوه‌ي زندگي، تغذيه‌ي مناسب، افزايش فعاليت بدني و نكشيدن سيگار توصيه شده است. اصلاح روند تغذيه‌ي نامناسب، كاهش انرژي دريافتي و چربي غيراشباع همراه اصلاح هرم غذايي دريافتي به عنوان عامل مهم اصلاح شيوه‌ي زندگي با كاهش بروز ديابت، بيماري‌هاي قلبي-عروقي، سندرم متابوليك و ساير موارد بيماري‌هاي غيرواگير مهم همراه است.16 با اين وجود، اثر اين روش‌ها موقتي است و بيشتر افراد جامعه را شامل نمي‌شود. بديهي است كه تغيير در هر نوع رفتار براي انسان‌ بسيار دشوار است و آنچه را كه به طور تدريجي در زندگي انسان ملكه شده‌است، نمي‌توان در زمان كوتاه اصلاح كرد. اين ضعف در اصلاح، حتي در مطالعه‌هايي كه در آن‌ها مداخله‌ براي كاهش چاقي در كودكان و نوجوانان سنين مدرسه به صورت متاآناليز بررسي شده‌است، كاملاً آشكار است.17 براي اصلاح شيوه‌ي زندگي، بسيج خانواده‌ها به ويژه پدران و مادران ضروري است اما چگونه مي‌توان در شيوه‌ي زندگي پدران و مادران تغيير ايجاد كرد؟ به ويژه در جوامعي كه بسياري از ويژگي‌هاي مطلوب انساني مانند وقت‌شناسي، دقت در انجام امور، مسيوليت‌پذيري و بسياري از خصيصه‌هاي ديگر كه براي اصلاح شيوه‌ي زندگي و تغيير در بينش و نگرش و در نتيجه اعمال افراد لازم است، توسط افراد جامعه رعايت نمي‌شود، اين امر دشوارتر است. به عبارت ديگر، اصلاح شيوه‌ي زندگي نبايد منحصر به آموزش و ارتقاي سطح تغذيه و فعاليت بدني باشد بلكه بايد جامع‌الاطراف و شامل اصلاح روش‌ها، بينش‌ها و رعايت ارزش‌هاي تربيتي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي جامعه باشد. اميد است كه مسوولان بهداشتي-درماني كشور براي اصلاح شيوه‌ي زندگي جامعه و كنترل بيماري‌هاي غيرواگير بتوانند با همكاري ساير بخش‌هاي ديني، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي راه‌حل‌هاي همه‌جانبه‌اي براي حل اين معضل هزاره‌ي سوم طراحي نموده، به مرحله‌ي اجرا گذارند.