معرفي و ارزيابي كتاب: راهبردهاي عملي در تحقيقات كمّي

گسترش و پيچيده شدن روزافزون زندگي اجتماعي در دهه‌هاي اخير، ضرورت توجه به برنامه‌ريزي اجتماعي را روز به روز بيشتر كرده است. امروزه تصميم‌گيري در همه نهادهاي اجتماعي، مبتني بر برنامه‌ريزي و سندهاي چشم‌انداز است. نه تنها برنامه‌ريزي خود نيازمند اطلاعات به‌روز از سطح جامعه است، بلكه در مراحل اجرايي نيز بدون اطلاع كافي و عيني از مناسبات، افكارعمومي، عقايد و نظرات شهروندان و دسته‌بندي علمي آنها، چندان اميدي به موفقيت در اجراي برنامه‌ها نيست. از همين رو، به ويژه در ساليان اخير، انجام تحقيقات اجتماعي گسترش يافته‌اند. همين نياز، باعث شده است تا كتب ارزشمندي با موضوع «روش تحقيق»، ترجمه يا تاليف شوند. اما جامعه تحقيقاتي به نسبت جوان ما در مقايسه با كشورهاي توسعه‌يافته، از يك سو با مسايل و مشكلات اجتماعي خاص خود روبه‌روست و از ديگر سو، هنوز تا نهادينه شدن كامل «آموزش و پژوهش» فاصله زيادي دارد. به طور عموم در دانشگاههاي كشور استادان فعّال و انديشمندي هستند كه بنا به تجربه‌هاي تحصيلي و پژوهشي خويش، صاحب‌نظرند و با توجه به همين تجربه‌ها، سعي در بومي‌سازي و نهادينه كردن پژوهش و «روش تحقيق» دارند. چنانچه زمينه‌هاي مراوده و تبادل انديشه‌ها و تجربه‌هاي عملي اين فرهيختگان فراهم باشد، تنوّع و تكثّر موجود، در نهايت به اصلاح خطاها و انتقال تجربه‌ها و نهادينه شدن راهنماي عمل انجام تحقيق خواهد انجاميد. اما متاسفانه هنوز زيرساختهاي مراودات بين دانشگاهها و موسسات پژوهشي، تكاپوي حجم عظيم مطالعات انجام شده و در حال انجام و سرعت روزافزون رشد و اصلاح روشهاي تحقيق را نمي‌كند. در عمل، موسسات تحقيقاتي و بخشهاي پژوهشي سازمانها و نهادها، ارتباط سازماني كمتري با سطوح آموزش عالي كشور دارند. پژوهشگران نيز كه خود زماني در همين مراكز آموزش عالي تحصيل كرده‌اند و چه بسا مشغول تدريس هم هستند، هر چه پرحجم‌تر مشغول پژوهش باشند، فرصتي ناچيزتر براي ارتقا و به‌روزرساني خود دارند. همچنين، تجربه‌هايشان در عمل، كمتر به سطوح آموزش عالي و منابع درسي راه مي‌يابد. در چنين فضايي، شكاف بين سطوح نظري «روش تحقيق» و كاربردهاي عملي آن بيشتر و بيشتر شده است. علاقه‌مندان حوزه پژوهش، حين اجراي پايان‌نامه‌هايشان تازه با واقعيت عيني تحقيق آشنا مي‌شوند و طبيعي است كه ذهنيتهاي آنان از تعاريف، مفاهيم و اصول روش‌شناسي، اولين بار با واقعيت گره مي‌خورد و از آسمان نظريه‌پردازي به زمين مي‌آيد. اما تا رسيدن به «كارورزي» و تخصص اجرايي، فاصله بسياري وجود دارد. به نظر مي‌رسد با توجه به اينكه نويسندگان كتاب، خود اين مسير بسيار سنگلاخ را پيموده‌اند، چنين نگاشته‌اند كه در مدتي كه به شغل پژوهش مشغول بوده‌اند، بارها پيش آمده كه دستِ كم 20 كتاب روش تحقيق را كاويده‌اند، ولي گره از كارشان گشوده نشده است؛ چرا كه فلان تذكر ناقابل وجود نداشته تا راهنماي آنها در عمل باشد. بسياري از اصول روش تحقيق در كتابها، دستوري‌اند و از محقق مي‌خواهند كه چنين و چنان كنند تا تحقيق درست و اصولي باشد، ولي راهنماي عملي وجود ندارد.