روايت «لا تسبوا الدهر» و تاويل‌هاي كلامي، حكمي و عرفاني آن

The Tradition: Do Not Curse the Era, Mystically, Philosophically and Theologically Considered

روايت مشهور «لا تسبوا الدهر فان الله هو الدهر» كه با تفاوت‌هايي در متن و اختلاف‌هايي در سند به پيامبر اكرم(ص) نسبت داده شده، مورد تاويل‌هاي گوناگون انديشمندان مسلمان، اعم از متكلمان، حكيمان و عارفان قرار گرفته است. ديدگاه‌هاي مطرح درباه اين روايت را مي‌توان در سه دسته كلامي، حكمي و عرفاني دسته‌بندي نمود. ديدگاه كلامي در توضيح اين روايت، آن را نوعي بيان مجازي دانسته و با در تقدير گرفتن الفاظي، آن را بدين‌گونه معنا مي‌كند كه خداوند گرداننده و تدبيركننده دهر و يا خالق و فاعل حوادثي است كه از روي عادت به دهر نسبت داده مي‌شود. عارفان مسلمان «الدهر» را از اسماي خدا دانسته‌اند و رابطه آن را با الازل، الابد، السرمد و المانع تبيين نموده و نقش آن را در تعين بخشيدن به موجودات و حوادث عالم توضيح داده‌اند. اما ملاصدرا براي يافتن ديدگاهي جامع‌تر تلاش نموده است براساس باور به ذومراتب بودن فهم ما از متون ديني، به جمع دو نوع تاويل كلامي و عرفاني بپردازد. همچنين برخي انديشمندان اين روايت را در رد باور دهريه و عده‌اي آن را تاييد بخشي از عقايد آنان دانسته‌اند. اين مقاله ضمن اشاره به سند و متن اين روايت، به بررسي تاويل‌هاي گوناگون آن و تحليل مباني و نتايج آنها مي‌پردازد.

The well-known prophetic tradition: do not curse the era, since rightly God Himself is the era, with differences in text and document, has been studied in the fields of mysticism, philosophy and theology. As is understood by theologians, by the tradition is meant Gods part in creating the era and running it; the tradition, therefore, includes some kind of metaphor and some ellipses. Muslim mystic, however, takes the era as one of Divine Names and explains its relation to the pre-eternity, the post-eternity, the perpetuity, and the prohibitive, and describes its parts in modifying creatures and events. Molla Sadra, however, has tried to give a more comprehensive view with regard to the gradations of our knowledge to religious texts. He, therefore, gathered mystical and theological views. Also there can be found some believing in it as a refutation against ancient atheists and some in confirming them partially. This paper, pointing to the text and document of the tradition, has studied different views critically.