خداوند از منظر الهيات پويشي و ملاصدرا

God in Process Theology and Mulla Sadra

گفتار حاضر از آنرو كه به بررسي تطبيقي دو جريان فكري نظر دارد، در دو بخش سامان يافته است: الف) الهيات پويشي: اين جريان فكري كه در قرن بيستم ظهور يافت، يكي از فرايندهاي تكاملي انديشه خردورزان حوزه دين است. اينان با توجه به تمام مناقشات موجود در قرون وسطي و دين‌گريزي مدرنيته، در پي عرضه نويني از الهيات دينيند كه در طي آن مفاهيم گوناگوني ـ همچون خداوند، سرمديت خداوند، قدرت وي، چگونگي شرور در عالم، جهان هستي، چگونگي ارتباط خداوند با جهان هستي، تعامل تغيير در جهان با خداوند ـ را مورد بازكاوي قرار ميدهند. اين طرح نو كه توسط آلفرد نورث وايتهد بنا نهاده شد و بوسيله چارلز هارت شورن و ديويد راي گريفين تفصيل يافت، اكنون بعنوان يكي از مكاتب رايج الهياتي و ديني در محافل غربي مورد گفتگوست. اين ديدگاه از دو سو قابل توجه است: 1. قرايتي نو از الهيات ديني كه همگامي آن با متون مقدس مورد بحث است. 2. ارايه طرحي نو از هستي شناسي و چگونگي تعامل خداوند با جهان. ب) حكمت متعاليه صدرايي: حكمت متعاليه كه نخستين بار بنيانهاي فلسفي آن توسط صدرالدين محمد شيرازي پي نهاده شد، در سه مرحله تكامل يافت: 1) مرحله سينوي در فهم وجود؛ 2) تشكيك وجود؛ 3) وحدت شخصي وجود. اگرچه ملاصدرا در طي كتاب بزرگ خود يعني الاسفارالاربعه به تمايز اين سه مرحله اشارتي نكرده است، ولي تحول آرا وي در طي رساله هاي گوناگونش بيانگر اين سير تكاملي ميباشد. وي با كشف اصالت وجود، در پي آن برآمد كه فهم وجود را از مرحله مفهوم به مصداق تعميم دهد و سرانجام مجبور گرديد طرح واره نويني را در نسبت خداوند با جهان هستي عرضه دارد كه همين مهم عملاً در سه مرحله براساس سير فكري وي، قابل بازشناسي است. اين نگرشِ نوين به مفهومِ وجود، عملاً بيشتر مفاهيم الهيات ديني را درنورديد و وي را بر آن داشت كه قرايتي نو از الهيات ديني عرضه دارد. نگارنده بر اين باور است كه نظام تشكيكي وي برخلاف نظام وحدت شخصي او كه در حال تطور بوده، نظامي نسبتاً كامل است و نكته درخور توجه در اين مقام، همگامي نسبي بنيان وحدت تشكيكي وجود با الهيات پويشي مسيحي است و البته چنانكه بيان خواهد گرديد، نظام صدرايي در فهم آموزه هاي ديني و تطبيقي از الهيات پويشي كارآمدتر بوده و بسيار دقيقتر ميباشد. از اينرو نوشتار حاضر، افزون بر طرح بحث الهيات پويشي و دستاوردهاي جديد آن در مفاهيم ديني، به مقايسه آن با دستگاه حكمت تشكيكي ملاصدرا پرداخته و وجوه قوّت و ضعف آن را مورد بررسي قرار خواهد داد.

This paper presents a comparative study of two philosophical trends. Therefore, it has been organized in two parts: process theology and Sadrian Transcendent Philosophy. Process theology appeared in the 20th century as one of the developmental thought processes followed by philosophers in the field of religion. Given all the arguments and conflicts existing in the Middle Ages and Modernity’s atheism, its followers sought to present a new version of theology in which various notions such as God, His pre-eternity, His Power, the existence of evil in the world, the relationship between God and the world of being, and the relationship between the changing world and God are revisited. This new school, which was established by Alfred North Whitehead and expanded by Charles Hartshorne and David Ray Griffin, is presently studied in western academic centers as one of the prevalent theological and religious schools. In general, this school has made two contributions to the field of philosophy: 1) presenting a new version of theology, the conformity of which with holy texts is questionable; 2) presenting a new form of ontology and the quality of God’s relationship with the world. The Transcendent Philosophy was initially founded by Mulla Sadra and developed at three stages: the Avicennan stage of the understanding of existence, gradation of existence, and the individual unity of existence. Although Mulla Sadra has not distinguished these three stages from each other in his magnum opus, al-Asfar, the evolution of his ideas in his various treatises attest to this developmental process. Through discovering the principiality of existence, he proceeded to generalize his understanding of existence from the level of concept to the level of referent. Finally, he presented a new model of God’s relationship with the world of being, which can be practically explored based on the development of his philosophical thoughts. This new approach to the concept of existence affected most theological concepts in the field of religion and prompted him to provide a new version of theology. The writer believes that, unlike Mulla Sadra’s system of individual unity, which is in the process of change, his gradational system is a relatively complete one. It is noteworthy that there is a relative conformity between the fundamental principles of the graded unity of existence and those of the Christian process theology. Of course, as explained in the paper, the Sadrian school is much more efficient and accurate than process theology in understanding religious and comparative teachings. Therefore, in addition to posing the discussion of process theology and its new achievements concerning religious concepts, the present paper compares this school with Mulla Sadra’s system of gradational wisdom and explores it strengths and weaknesses.