بررسي منشا نقشمايه ي عقرب- انسان در هنر عصر مفرغ فلات ايران

The Survey on the Origin of People-scorpion’s Motif in the Bronze Age Art of the Iranian Plateau

نقشمايه ي تركيبي و افسانوي عقرب- انسان، به دو صورت عقرب- مرد و عقرب- زن، بر اساس شواهد باستان شناختي، در افق فرهنگ هاي عصر مفرغ فلات ايران تا كنون صرفاً از محوطه هاي باستاني ناحيه ي جيرفت در حوزه ي هليل رود كشف و گزارش شده است. در بين النهرين باستان عقرب- انسان هيولايي است كه از دروازه هاي جهان زيرين پس از مرگ محافظت مي كند؛ كه همين مفهوم و كاركرد مذهبي به اساطير مصر باستان هم راه يافته است. اما با توجه به كاوش هاي باستان شناختي در جيرفت كه منشا جغرافيايي نقشمايه ي عقرب- انسان را جنوب شرقي فلات ايران معرفي كرده است، اين سيوال مطرح مي شود كه آيا اين نقشمايه برآمده از فرهنگ پيش از تاريخي فلات ايران است يا بين النهرين؟ فرضيه ي نوشتار حاضر اين است كه هر چند نقشمايه ي عقرب- انسان در فرهنگ و باورهاي عصر مفرغ جنوب شرقي ايران اصالت داشته است، اما ايده ي سير تحول آن از يك نقشمايه ي طبيعت گرايانه ي عقرب در عصر مس- سنگي به يك نقشمايه ي تركيبي و افسانوي عقرب- انسان در عصر مفرغ هنوز مبتني بر شواهد كافي نيست. روش شناسي اين نوشتار اصالتاً يك روش تاريخ هنري با رويكرد باستان شناختي است كه صرفاً به آثار هنري و يا صنايع دستي داراي نقش عقرب و يا عقرب- انسان هايي كه از بافتارهاي اصيل باستان شناختي دوران پيش از مفرغ فلات ايران و بين النهرين گزارش شده اند، تاكيد كرده و به رابطه ي نقشمايه با جغرافيا و اقليم و بافتار باستان شناختي توجه مي كند. آثار داراي اين نقشمايه به دو گروه اصلي فلات ايران و بين النهرين تقسيم مي شوند. نتيجه ي نوشتار حاضر اين است كه نقشمايه ي عقرب- انسان در جنوب شرقي فلات ايران برآمده از باورها و فرهنگ مردمان عصر مفرغ همان حوزه ي هليل رود در آستانه ي شهرنشيني بوده است و همچنين هيچ ارتباط علّي ميان اين نقشمايه و نقشمايه ي عقرب بر روي آثار عصر مس- سنگي فلات ايران و يا اقليم هاي گرم و خشك الزاماً وجود ندارد.

Archaeologically, the hybrid and mythological motif of People-scorpion, as presented in both forms of Man-scorpion and Woman-scorpion, in the horizon of Bronze Age cultures in the plateau of Iran, merely, is reported from the archaeological sites of Jiroft in the Halil Rood basin, southwest Iran. In Mesopotamia, the people-scorpion is presented as the guardian monster for the gates of dead people’s world, under the earth. Such a ritual concept and religious function had been adapted by the mythology of ancient Egypt as well. According to the results of recent archaeological excavations in Jiroft, however, the southwest of Iran is speculated as the geographical homeland of this motif. So, whether Iranian plateau or Mesopotamia, where is the cultural origin of such motif? In spite of the scorpion’s motif in the chalcolithic Age of Iran, The basic hypothesis proposed by the authors explains that the idea on the progression of a naturalist scorpion’s motif unto a hybrid- mythological people- scorpion one in the art of Bronze Age has not yet been provided enough archaeological evidences. By this essay, the authors have an art historical method oriented by archaeology. This method just studies motifs of both scorpion and people-scorpion in artifacts recovered from archaeological contexts in both prehistoric Iran and Mesopotamia. These artifacts are grouped into these regions. The essay concludes that people-scorpion’s motif in southeast Iran was originated in the native Bronze Age believes and culture of the Halil Rood basin in the dawn of urbanization. So, in addition to no causative relations between such motif and arid climates in Iran, there is no causation concerning the Chalcolithic Age motif of scorpion and the Bronze Age people-scorpion.