موسيقي حجاز در عصر امويان

Hejaz Music during the Omavid Era

هنر با همه شاخه‌هاي آن مانند نقاشي، تذهيب و نگارگري تا موسيقي و معماري، از وجوه ماندگار فرهنگ و تمدن اسلامي است كه با تعالي و معارف ديني اسلامي پيوند دارد؛ چنان‌كه مسجد؛ يعني مهم‌ترين پايگاه عبادي مسلمانان را تالار (گالري) هنرهاي اسلامي خوانده‌اند و اين خود از جايگاه مهم هنرو نيز توجه مومنان و عالمان ديني به اين حوزه بس ارجمند تمدن اسلامي حكايت مي‌كند. از اين ميان، موسيقي از منظرهاي گوناگوني مهم است؛ چنان‌كه مي توان اين شاخه دل‌نواز و جذاب هنر را هم‌زاد آدمي دانست. البته آيين مسلماني، موسيقي را در چارچوب آموزه‌‌هاي خود تعريف كرده است و عالمان ديني و فقيهان مسلمان همواره در برابر آن ديدگاه‌هاي ويژه‌اي عرضه كرده‌اند. بررسي اين موضوع از حوصله اين مقاله بيرون است، اما همواره ترانه‌سرايان، نوازندگان و خوانندگاني در جامعه اسلامي بوده‌اند كه به دور از چشم و گوش فقيهان سخت‌گير، گوش و جان مخاطبان خود را مي‌نواخته‌اند؛ چنان‌كه موسيقي در مكه و مدينه سده نخست هجري، به اندازه‌اي پيشرفت كرده بود كه اهل اين دو مكتب، گوي سبقت را از همه رقيبان خود ربودند و شهره آفاق شدند. پرسش اصلي مقاله اين است كه چه عامل يا عواملي موجب شد كه كم‌تر از يك سده، موسيقي مكه و مدينه تا اين پايه رشد كند؟ گمان مي‌رود سياست امويان به‌ويژه معاويه، چنين بوده باشد تا مردم حجاز به عيش و نوش سرگرم و از عرصه‌هاي جهاد و مبارزه با انحراف و طاغوت دور شوند. به همين سبب هزينه‌هاي گزافي ميان شهروندان مكه و مدينه توزيع و كارهاي غير سياسي گوناگوني همچون شعرخواني، موسيقي‌ و آواز تشويق مي‌شد. افزون بر اين، روي‌داد كربلا، واقعه حره و محاصره حرم مكي را از علل اصلي گرايش ساكنان حجاز به موسيقي و نغمه‌هاي دل‌نواز مطربان مي‌توان برشمرد. اين مقاله به بررسي همين موضوع مي‌پردازد و شخصيت‌هاي برجسته دو مكتب موسيقي مكه و مدينه را بازمي‌شناساند.

Art with all its branches including painting, illumination, portrait painting, music and architecture are among lasting aspects of Islamic culture and civilization. Islamic art is highly integrated with transcendence and Islamic understanding; in a way that mosque as the main religious centre for Muslims is also called “gallery” of Islamic arts. This indicates the high status and elevated position of art among Muslim believers and religious scholars. Among other branches of art, music is quite important from several aspects; in a way that we can consider this amusing and attracting branch of art as mankind’s twin. Of course, Islam has defined music within particular frameworks and religious scholars and Muslim jurists have held certain perspectives with regard to it, which are beyond the scope of this study. However, there have always been songwriters, musicians, and singers in Islamic societies who—through acting in contradiction to the ideas of strict jurists—have amused their listeners with their charming music; in a way that, during the first Islamic century, music grew and developed tremendously in Mecca and Medina and made these two schools surpass the rivals. The main question investigated in this study is what factor or factors contributed to the tremendous growth of music in Mecca and Medina in less than a century. The assumption is that there were policies adopted by the Omavids—particularly Moaviyeh—to make people engaged with luxury and pleasure and separate them from jihad and fighting with corruption and oppression. In this vein, they capitalized on spreading and encouraging various non-political affairs like poetry reading, singing and music among people of Mecca and Medina. Furthermore, the battle of Karbala, Horreh event and capture of holy Mecca are assumed to be among the main factors in making people attracted to charming music and songs played by musicians. The present study, through focusing on this issue, attempts to recognize the outstanding Mecca and Medina music figures.