واكنش علماي شيعه در برابر خودكامگي فتحعلي شاه قاجار

The Reactions of Shiite Mojtaheds on Absolute Despotism of Fath Ali Shah Qajar

اين پژوهش به تبيين تاثير مجتهدان شيعه در مهار خودكامگي مطلق شاهان قاجار مي‌پردازد و در قالب مطالعه‌اي موردي، هم‌زمان با واكاوي منابع دست‌اول تاريخي در عصر فتحعلي شاه قاجار (1250 - 1212 ق)، ميزان سازگاري نظريه استبداد شرقي و شيوه توليد آسيايي ماركس و انگلس را با اوضاع تاريخي آن ارزيابي مي كند. پرسش اصلي پژوهش اين است: آيا مجتهدان شيعه در جايگاه گروه اجتماعيِ مستقل از حكومت توانستند استبداد مطلق فتحعلي شاه را مهار كنند؟ براي پاسخ‌گويي به اين پرسش، با استفاده از روش تحقيق توصيفي ـ تحليلي، منابع دست‌اول اين دوره بررسي و مشخص شده است كه نظريه پيش‌گفته براي تبيين دقيق و علمي روي‌دادهاي تاريخي در بازه زماني اين پژوهش، اطلاق و عموميت ندارد؛ زيرا به استناد داده‌هاي تاريخي آن منابع، كاركرد مجتهدان شيعه بارها به مهار خودكامگي شاهان قاجار و جلوگيري از ستم حكومت بر مردم انجاميده است. پژوهش نشان مي‌دهد كه روابط دوگانه مجتهدان و شاه در آن دوره زماني، بر پايه تاييد همراه با تحديد مجتهدان و پيروي همراه با درخواست مشروعيت شاه، استوار بوده و اين ساز وكاري (مكانيسمي) براي مهار خودكامگي مطلق شاهان قاجار در دست مجتهدان شيعه به شمار مي‌رفته است و اين نكته خود بر اين دلالت مي‌كند كه جامعه ايران ساز وكارهايي براي محدود كردن حكومت‌هاي خودكامه داشته است، اما پژوهش‌گران غربي كم‌تر بدان توجه كرده‌اند.

The present study attempts to explicate the role played by Shiite Mojtaheds in controlling the absolute despotism of Qajar kings. As a case study, it reviews the primary historical resources of Fath Ali Shah Qajar era (1797-1834) and at the same time it takes into consideration the theory of Oriental Despotism and the Asian model of production proposed by Marx and Engels. The main question posed is whether Shiite Mojtaheds—acting independently from the government—succeeded at inhibiting Fath Ali Shahʹs absolute despotism? To answer this question, through using descriptive – analytical research method, the primary sources of this era were studied and it was revealed that the above-mentioned theory cannot be employed for accurate and scientific analysis of historical events of the given period. According to historical documents, Shiite Mojtaheds were independent from government and they succeeded at inhibiting the absolute despotism of Qajar kings as well as suppressing their tyranny in numerous occasions. The present study reveals that the dual relationship between Shiite Mojtaheds and the king was based on approving while threatening Shiite Mojtaheds and following while questioning the legitimacy of the king. This was the mechanism used by Shiite Mojtaheds in limiting the autocracy of the government; which in turn indicates that Iranian society has had mechanisms for limiting the autocratic governments; something which has often been ignored by Western researchers.