نهاد حسبه در عصر ايلخاني

Hisbah Institution in Ilkhanid era

شهرهاي ايران در آغاز سده هفتم هجري از رونق نسبي برخوردار بودند كه گرفتار هجوم ويران‌گر مغول‌ها شدند. رويارويي مردم شهري با بيابان‌گردان مغول، اين رشد و رونق را در مُحاق فرو برد. جز تاراج و از ميان رفتن نيروي اقتصادي شهرهاي بزرگ، روابط حيات شهري در عصر ايلخانان دست‌خوش دگرگوني‌هاي ژرف شد؛ به‌ويژه ايلخانان در عهدي از حكومتشان بر ايران، ديني متفاوت با دين رعاياي خود داشتند. بنابراين، نهادها و سازِكارهاي اجتماعي كه كاركردها و وظايف مذهبي داشتند، بسيار آسيب ديدند؛ چنان‌كه سازمان «حِسبه»؛ يعني ضامن اجراي شريعت در جامعه و مُجري قاعده معروف اسلامي «امر به معروف و نهي از منكر» تا روي كار آمدن ايلخاني مسلمان، دوره‌اي از فترت را سپري كرد. اين فترت 694 هجري قمري (زمان اسلام آوردن غازان‌خان) به پايان رسيد. غازان و وزيرش خواجه رشيدالدين فضل‌الله در پي اين بودند كه باري ديگر قانون‌هاي اسلامي اجرا شود و جامعه هييت و حالت گذشته خود را بازيابَد. از اين‌رو، بر پايه سنت‌هاي ايراني و آموزه‌هاي اسلامي به اصلاحات فراگيري دست زدند و قانون‌هاي تازه‌اي را اجرا كردند. آنان اجراي اين وظايف را بر عهده «نهاد حِسبه» گذاشتند. بر پايه يافته‌هاي اين پژوهش، به‌رغم پشتيباني‌هاي چشم‌گير حكومت از نهاد حِسبه به‌ويژه پس از صدور فرمان‌ها و قانون‌هاي جديد غازاني، اين دستگاه (ديوان احتساب) در اجراي آن قانون‌ها به‌ويژه در وظايف مذهبي و شرعي‌اش، چندان كام‌ياب نبود.

Cities of Iran, during the seventh century (A.H), enjoyed relative prosperity before their devastation by Mongol invasion. Battles with the nomadic people of Mongol blocked the former growth and prosperity of these cities. Besides destroying the economic basis of big cities, the urban life and civil relations underwent profound changes in the Ilkhanid era.The Ilkhanids, during an era of their governance,practiced a different religion than that of their due subjects. Thereby, institutions that previously hadreligious functions and duties in the society were damaged profoundly. For instance, Hisbahinstitution, which was responsible for enforcing Islamic law, experienced a period of Fetratuntil a MuslimIlkhan was put in charge of it. The period of Fetrat took a long time and reached its end when Gazan Khan converted to Islam. Gazan and his advisor, Khaje Rashid Aldin, tried to enforce the Islamic law and restore the society to its previous status. Therefore, they brought about many reforms and enforced new rules based on Islamic traditions. They made Hisbah responsible for performing such duties. However, the findings of this study show that despite significant supports from the government, especially after the issuance of decrees and regulations, the Hisbah failed to reach remarkable success in implementation of the rules.