بررسي كاركرد تقدير در تاريخ بيهقي

Study of Function of Destiny in Tarikh-i Beyhaqi (‘Beyhaqi History’)

گفتمان تقديري، گفتماني است كه روشن ترين آغازگاهش در ايران قبل از اسلام، عصر تفكر زروانيستي بوده، پس از اسلام نيز با قدر ي تفاوت اما با ماهيتي هم‌سان، گسترش متنابهي يافته است. نفوذ و گسترش دامنه دار اين انديشه در بنيان هاي تفكر و باور ايراني، بازتاب وسيعي نيز در آثار تاريخي و ادبي ايران داشته است. يكي از اين آثار، تاريخ بيهقي است كه اين باور در آن گفتماني ويژه را شكل داده كه در سطح ظاهري اثر نيز باعث ايجاد دوگانگي و تناقض شده است. در اين مقاله، سعي بر اين است كه به روش توصيفي- تحليلي، اين تناقض با تكيه بر شخصيت مذهبي بيهقي، روش تاريخ‌نگاري اسلامي، پوشيده گويي و رندي زباني بيهقي، تبيين شود. علاوه بر آن تقدير در تاريخ بيهقي داراي كاركردهاي متفاوت مذهبي، علّي، رواني و سياسي است، كه تمركز بحث بر روي كاركرد سياسي تقدير است و به اين نتيجه مي رسد كه بعد ايديولوژيك تقدير انديشي موجب اضمحلال ساز و كار عقلانيت و علت‌يابي شده كه در نتيجه در توسعه نيافتگي فكري و سياسي كشورهاي تحت نفوذ اين باور نقش اساسي داشته است.

Destinism is a belief that has begun in the Zoroastrian Period in the pre-Islamic era. In the post-Islamic era, this belief developed with a little difference but with the same nature. The influence of this thought is seen in our historic works like Tarikh-i Beyhaqi. This paper aims at studying the role of destiny in the discourse of Tarikh-i Beyhaqi and the role of this thought in the contradictions existed in this book. The paper then deals with the depiction of this book based on the religious personality of Beyhaqi, the way of Islamic history writing, censorship and linguistic freedom of Beyhaqi. In Tarikh-i Beyhaqi, destiny has diverse religious, reasonable, psychological and political functions. The focus of discussion is on the political function of destiny. The result shows how destinism led to disintegration of mechanism of rationality and consequently the mental and political backwardness in the countries influenced by this thought.