مطالعه اثر پستي و بلندي و كاربري بر پيدايش، شكل‌هاي شيميايي آهن و منگنز و كاني‌شناسي رس خاك‌هاي دشت غربي ياسوج

Effect of topography and land use on genesis, chemical forms of Fe and Mn, and clay mineralogy of soils of Yasouj western plain

اين پژوهش به‌منظور بررسي موقعيت پستي و بلندي و كاربري اراضي بر پيدايش، شكل‌هاي شيميايي آهن، منگنز و كاني‌شناسي رس در خاك‌هاي دشت غربي ياسوج در استان كهگيلويه و بويراحمد صورت گرفت. 9 خاكرخ بر روي يك رديف پستي و بلندي با كاربري‌هاي شاليزار و غيرشاليزار تشريح و نمونه‌برداري شدند. براساس نتايج، خاك‌هاي مطالعه شده در 4 راسته آلفي‌سول، مالي‌سول، آنتي‌سول و اينسپتي‌سول رده‌بندي شدند. آبشويي كربنات كلسيم، انتقال فيزيكي ذرات رس، تجمع ماده آلي در سطح خاك و وجود شرايط كاهشي در خاك‌هاي شاليزاري مهم‌ترين فرايندهاي پدوژنيك موثر در تكامل خاك‌هاي مطالعه‌شده هستند. نتايج نشان داد كه ميزان آهن و منگنز پدوژنيك (Fed و Mnd) و شاخص تبلور آهن [(Fed-Feo)/Fet] با درجه تكامل خاك رابطه مستقيم داشته و بيش‌ترين ميزان اين شاخص‌ها در فيزيوگرافي‌هاي دشت مرتفع و دشت دامنه‌اي با كاربري غيرشاليزار است. شرايط اكوييك در خاك‌هاي شاليزاري موجب افزايش تركيبات آهن بي‌شكل و آلي (Feo و Mno)، نسبت‌هاي Feo/Fed و Mno/Mnd به‌ترتيب به‌ميزان 9/2، 8/2، 0/5 و 8/5 برابر و كاهش در مقدار Fed، Mnd و شاخص تبلور آهن به‌ترتيب به‌ميزان 69/1، 75/1 و 96/1 برابر نسبت به خاك‌هاي غيرشاليزاري شده است. مطالعات كاني‌شناسي رس، حضور اسمكتيت، ايليت، كلريت، ورميكوليت، كوارتز و كايولينيت را در خاك‌ها نشان داد. به‌طوركلي با حركت به‌سمت پايين شيب و يا از عمق به سطح خاك از ميزان كاني‌هاي ايليت و كلريت كاسته و بر ميزان اسمكتيت افزوده شده است. تغيير شكل كاني‌هاي ميكايي به اسمكتيت در خاك‌هاي غيرشاليزاري و نيز فرايند نوتشكيلي از محلول خاك مهم‌ترين عوامل توضيح‌دهنده حضور پدوژنيك اين كاني در خاك‌هاي مطالعه‌شده هستند. واژه‌هاي كليدي: اكسيد آهن و منگنز، پستي و بلندي، خاك شاليزار، كاني رسي، ياسوج

This study was performed to evaluate the effect of topography position and land use on soil genesis, chemical forms of Fe and Mn and clay mineralogy of soils of Yasouj region, Kohgilouye province. Nine soil profiles were described and sampled along a toposequence in paddy and non-paddy soils. The soils were classified as Alfisols, Mollisols, Inceptisols and Entisols. The major contributing soil processes can be categorized as calcium carbonate leaching, clay eluviations, accumulation of organic matter at soil surface and reduced condition in paddy soils. According to the results, the amount of pedogenic Fe and Mn (Fed and Mnd) and Fe crystallinity index [(Fed-Feo)/Fet] showed positive correlation with soil development and higher amounts of these indices were observed in plateau and piedmont plain physigraphic units with non-paddy land use. Compared to non-paddy soils aquic condition in paddy soils increased Feo, Mno, Feo/Fed and Mno/Mnd, (2.9, 2.8. 5.0 and 5.8 times, respectively); but decreased Fed, Mnd and Fe crystallinity index (1.69, 1.75 and 1.96 times, respectively). Clay minerals investigation revealed the occurrence of smectite, illite, chlorite, vermiculite, quartz and kaolinite in the soils studied. Transformation of illite and chlorite to smectite increased along the down slope as well as from subsurface to surface horizons. Transformation of micaceous minerals to smectite in non-paddy soils and neoformation from soil solution seems to be the major pathways for the pedogenic occurrence of smectite in the soils studied. Keywords: Fe and Mn oxides, Topography, Paddy soil, Clay mineral, Yasouj