تحليل ابعاد كالبدي – فضايي تمركز‌گرايي در نظام شهري ايران

در چند دهه اخير سكونتگاه هاي شهري دنيا با سرعت زيادي گسترش يافته و به شهرهاي بزرگ تبديل شده‌اند. اين گسترش در مورد كشورهاي در حال توسعه حادتر مي‌باشد، به‌طوري‌كه يكي از بارزترين ويژگي‌هاي شهرنشيني در اين كشورها توزيع فضايي نامناسب شهرها مي‌باشد. سرعت و شتاب افزايش جمعيت در شهرها و تمركز جمعيت در كانون‌هاي خاص و محدود و بازتاب آن بر ساختار كالبدي و فيزيكي شهرها از جمله مسايلي است كه در سال‌هاي اخير بسياري از دولت‌ها و برنامه‌ريزان را با چالش اساسي مواجه نموده است. عدم توجه به نظام شهري و نحوه پراكنش مراكز و كانون‌هاي شهري در پهنه سرزمين از يك سو و رشد شتابان شهرنشيني از سوي ديگر، به گسيختگي و عدم انسجام در ساختار فضايي منجرخواهد شد. برآوردها نشان مي‌دهد در حالي‌كه در فاصله سال‌هاي 2000 تا 2030 جمعيت شهرنشين دنيا 72 درصد رشد خواهد نمود، رشد نواحي ساخته شده شهرهاي صد هزار نفري و بيشتر 175 درصد خواهد بود. درحالي‌كه در اغلب برنامه‌هاي 5 ساله توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي پس از انقلاب اسلامي ايران، كاهش سرعت رشد مادر شهرها به‌عنوان عاملي مهم در توازن فعاليت‌ها و جمعيت در نظرگرفته شده است، بررسي نظام شهري ايران در دهه‌هاي اخير گرايش به تمركز و استقرار جمعيت در پايتخت و شهرهاي بزرگ را به‌وضوح نشان مي‌دهد. در سال 1385 شش مادر شهر ايران 15 ميليون نفر و يا به‌عبارتي 32 درصد جمعيت شهرنشين كشور را در خود جاي داده‌اند. همچنين 7 شهر بين 500000 تا يك ميليون نفر جمعيت در كشور وجود داشته كه اگر جمعيت آن ها را به جمعيت مادر شهرها اضافه كنيم مجموعاً بالغ بر 20 ميليون نفر و به‌عبارتي 43 درصد جمعيت شهري كشور را در بر مي‌گيرند كه موجب رخدادها و مشكلات فراواني شده اند. فرايند رشد شهري و تمركزگرايي در نظام شهري ايران ضمن برهم زدن توازن جمعيت بين سكونتگاه‌ها، باعث آلودگي‌هاي زيست محيطي، تخريب باغات و اراضي كشاورزي، رشد حاشيه‌نشيني و كمبود سرانه فضاهاي عمومي و خدماتي در شهرها شده است كه در مقاله حاضر به تفصيل موارد مذكور مورد كنكاش قرار گرفته است. در مقاله حاضر با روش تحقيق توصيفي ، تحليلي و با استفاده از نتايج سرشماري هاي عمومي نفوس و مسكن و مدل زيپف ، شاخص نخست شهري، شاخص چهار شهر و ضريب جيني، ابعاد كالبدي- فضايي تمركزگرايي نظام شهري در ايران بررسي شده است. جهت اصلاح نظام شهري و دستيابي به نظام شهري متوازن در كشور، توجه به شهرهاي كوچك و مياني و طرح‌هاي آمايش سرزمين بسيار ضرورت دارد.

In recent decades, urban settlements across the world have been rapidly growing and turning into the large cities. This expansion is more severe in developing countries, in that one of the most salient features of urbanism in such countries is inappropriate spatial distribution in urban settlements. The velocity and intensity of population growth in cities and its concentration in specific and limited areas together with its reflection on corporeal and physical structures of cities are among the issues that pose serious challenges for many governments and planners in recent years. The lack of attention to urban system and distribution pattern of the urban centers on the one hand, and rapid-growth of urbanism on the other hand will lead to fragmentation and incoherence of the spatial structures. The estimates show that although urban population will have 72% growth between the years of 2000 and 2030, the constructed urban areas with the population of over 100000 will face a growth rate of 175%. While, slowing down the growth of metropolises has been considered as the main factor in balancing activities and population by most of the 5-year economic, social, and cultural development plans after the Islamic Revolution, investigating the Iranian urban system clearly illustrates the tendency towards population concentration and accumulation in the capital and large cities in recent decades. In 2006, fifteen million people (32% of urban population of Iran) were living in six Iranian megalopolises. In addition, there were 7 cities with 500.000 to 1 million populations in the country, which together with megalopolisesʹ population accounted for 43% (about 20 million) of countryʹs urban population, leading to numerous issues and problems. The process of urban growth and centralization in Iranian urban system not only has unbalanced habitatsʹ population, but also has resulted in environmental pollution, destruction of orchards and agricultural lands, informal settlements growth, and shortage of per capita public spaces and services in the cities, which all have been comprehensively explored in the present articles. In the present article, spatial-physical dimensions of centralization of urban system in Iran have been investigated through analytic-descriptive research, using the results of population and housing censuses and Zipfʹs model, urban primacy index, four-city index, and Gini index. Paying attention to small and medium cities and land-use plans is essential for urban system reform and achieving balanced urban system.