مكتب اخلاقي خيام : اصالت فايده و گريز از خودكامگي در رباعيات خيام

The Ethical School of Khayyam "originality of benefit" and escape from the absolutism in his Rubayiat

شايد بيش از هر شاعر پارسي گويي، بر شعر، انديشه و شخصيّت خيام، پرده ابهام كشيده شده است. نسبت دادن رباعيات مختلف، اين ابهام را چند برابر كرده و از سوي ديگر نيز همين ابهام، سببِ اين شمارگوناگون رباعيات وي شده است. خيام به سبب ارتباط تنگاتنگي كه در دوران زندگي با دربار و حكومت داشت، از مسايل و مشكلاتي كه جامعه را از ثبات و خير همگاني محروم مي كرد، به خوبي آگاه بود. جامعه اي كه خيام در آن مي زيست، عرصه جدال متعصّباني شده بود كه با تكيه بر عقايد خود، در پي دستيا بي به اقتدار بودند. در حقيقت قواعد اخلاقي حاكم بر جامعه بر عقايدي استوار بود كه ثمري جز خودكامگي نداشت. به همين روي، او از رباعي بسان مانيفست مكتبي اخلاقي بهره برد؛ مكتبي كه اگر با مكتب هاي امروزي قياس شود بيشترين شباهت را با اصول مكتب «اصالت فايده» دارد؛ در مكتب اخلاقي او، نيكي يا بدي امور، بستگي به پيامد آن ها و اين كه چه ميزان خوشي ايجاد مي كنند دارد و به عقايد عمومي و تفاسير متعدد آن وابسته نيست. خيام از اهميت و منفعت آزادي هاي فردي براي پيشرفت جامعه به خوبي آگاه بود؛ به همين روي، در رباعيات خود كوشيد فضاي جمود فكري را كه بر جامعه حكم‌فرما بود، در هم شكند و روحيه تساهل و مدارا را تقويت كند.

There is a huge ambiguity about Khyayyam’s poems, thoughts and personalities in comparison with other poets in Persian literature. Attributing some incompatible pomes to him increases this ambiguity. Because of the close relationship that Khayyam had with the court and the government, he was well aware of the issues and problems which deprived the society from the public stability. The society in which Khayyam lived was the area of conflict and controversy of fanatics who rely on their opinions and they were followed by the acquisition of authority. In fact, the moral rules of society were based on the belief that the results were just arbitrary. Therefore, he used his quatrains as a manifest for his moral school and if we compare this school with the recent ones, we can find many similarities with the school of "originality of benefit". In his moral school, good or bad depend on its outcomes and how much enjoy they would bring. Khayyam was well aware of the importance and benefits of individual freedom in the progress of the society. Therefore, in his Rubaiyat, he was in search of breaking intellectual rigor atmosphere that had prevailed in society and tried to foster the tolerance spirit.