تبيين جايگاه وجود‌شناختي و معرفت‌شناختي عليت از ديدگاه ارسطو و ابن‌سينا

Ontological and Epistemological Aspects of Causality from Aristotle’s and Avicenna’s Perspectives

چكيده در مواجهه با نظام فكري ارسطو و ابن‌سينا كه تا حدود زيادي هم‌مشرب هستند و به اصطلاح رايج در تاريخ فلسفه، در سنت مشايي مي‌‌انديشند، ‌اين سوال به ذهن مي‌‌رسد كه اصل عليت چه نقشي در شكل‌گيري نظام فكري و نظريات آنها دارد؟‌ آيا با حذف عليت مي‌‌توان به تبيين عقلاني پيدايش، تغيير، حركت و معرفت رسيد؟ با بررسي آثار ارسطو و ابن‌سينا به خوبي درمي‌‌يابيم كه علل در نظام فلسفي آنها نقش مهمي ‌‌در‌ايجاد و تحقق اشيا در خارج و شناخت آن‌ها دارند و به عبارت ديگر جايگاه وجود‌شناختي و معرفت‌شناختي علل از اهميت به سزايي برخوردار است. از نظر ارسطو هرچهار قسم از علل اربعه براي تحقق و تبيين پيدايش از طريق حركت لازم است و در قياس و استقرا نيز نقش مهمي‌ايفا مي‌‌كنند. نزد ابن‌سينا عليت نه تنها در بحث خلقت و آفرينش نقش مهمي‌‌دارد، بلكه عامل پيوند‌دهنده تمام موجودات و خالق آن‌ها است و باعث مي‌شود كه جهان از نظمي‌ ‌به هم پيوسته و ضروري بهره‌مند شود. بنابراين عليت فقط در حركت و از قوه به فعل رسيدن اشيا موثر نيست، بلكه چيزي فراتر از حركت در پيدايش موجودات نقش دارد و علت فاعلي موجودات را از امكان ذاتي خارج كرده و آن‌ها را واجب كرده و موجود مي‌‌كند. علاوه بر آن عليت در شناخت موجودات از طريق حد و برهان نقش اساس‌ايفا مـي‌‌كند. ‌ايـن دو فيلسوف مشايي با وجود آنكه به اهميت عليت در ‌ايجاد پديده‌ها و شناخت جهان رسيده‌اند، اما در برخي جزييات با هم تفاوت‌‌‌‌هايي دارند.

Abstract In dealing with the system of thought of Aristotle and Avicenna who are considered the peripatetic philosophers, the following questions are raised: What is the role of causation in the formation of their thought and opinions? Is it possible to come to a rational explanation of creation, change, movement and knowledge without recourse to causation? Studying the works of Aristotle and Avicenna, one can well understand that the causation has an important role in the creation of things and their understanding. In the other words, the causes have a major ontological and epistemological position. Aristotleʹs four causes are necessary for the existence and its explanation. It is rather a connecting element between all creatures and ? their Creator and the element which is a necessary conjunct of the ordered universe. So causation is an element which goes beyond movement. It has not only changed the agent cause from potentiality to actuality it but has also a major role in knowing things through definition and argument. These two peripatetic philosophers, in spite of their agreement on the importance of causation in creation and understanding of the world phenomena, differ in some of the details of the issue.