تحليل متن كوفي آرايه معماري قوام‌الدين شيرازي در گازرگاه هرات*

Analyzing the Kufic Writings of Qavam al-Din Shirazi’s Architectural Ornamentation in Gazirgah, Herat

آرايه‌هاي معماري ايراني– اسلامي، همواره براي پژوهشگران حوزه هنر و معماري بااهميت بوده است. استاد قوام‌الدين‌بن‌زين‌الدين شيرازي (سال‌هاي فعاليت 248 – 318 ه.ق.)، ازجمله معماران تاثيرگذار در حوزه معماري ايراني– اسلامي و آرايه‌هاي وابسته به آن است كه به‌سبب موثربودنش در اين حوزه، شخصيت وي مهم قلمداد مي‌شود. اين پژوهش به‌منظور كشف شيوه طراحي قوام‌الدين شيرازي در نقش و نوشته كوفي مُعقّلي، «مربع آيه 84 سوره اسرا »(كه دراين مقاله به اختصار نقش مربعي خوانده‌ مي‌شود)، واقع در زيارتگاه خواجه‌عبدالله انصاري كه در گازرگاه هرات قرار گرفته، انجام شده است. هدف دستيابي به رابطه بين آرايه نقش مربعي و منبع الهام‌بخش آن است. پرسش اين است: نظام طراحي قوام‌الدين در آرايه معماري نقش مربعي قرارگرفته در زيارتگاه خواجه‌عبدالله انصاري، بر چه مبنايي است؟ شيوه پژوهش، توصيفي- تحليلي است. در گردآوري اطلاعات علاوه‌بر مراجعه به منابع تاريخي مكتوب و نوشته‌هاي خواجه‌عبدالله انصاري، مشاهده نقش مربعي به‌مثابه منبع دست اول معماري نيز، مدنظر بوده است. با بررسي اطلاعات مختلف و تفاسير انجام‌شده از نقش مربعي به‌دست خواجه‌عبدالله انصاري در كتاب "صد ميدان" ذيل ميدان ارادت درمي‌يابيم: آيه يادشده اشاره به اهميت نيت در نماز دارد؛ نيتي كه آداب معنوي نماز است؛ سفري كه شروع آن با نيت پاك صورت مي‌‌پذيرد و اگر در نيت خلل باشد كل سفر بي‌فايده خواهد بود. مفهومي‌ ‌كه قوام‌الدين نيز بر پايه آن شالوده آرايه نقش مربعي را بنا مي‌‌نهد. با مشاهده و بررسي نحوه قرارگيري اين آيه در چهار طرف مربع و تكرار متن نماز در داخل مربع به‌صورت كوفي مُعقّلي، درمي‌‌يابيم قوام‌الدين ازطريق محاط‌كردن متن آيه "قل كل يعمل علي شاكلته" در اطراف مربع؛ مفهوم آيه مزبور را به‌طور عيني به كل مطالب داخل مربع تسري داده و از اين طريق، ترجمان بصري مفاهيم خواجه‌عبدالله را در قالب آرايه معماري عينيت بخشيده است.