تاريخ‌نگاري محلي در شام: تاريخ دمشق ابن‌قَلانِسي

نگارش تاريخ‌هاي محلي در شام كه از سده سوم هجري آغاز شد، در عصر حكومت‌هاي محلي رونق بسياري گرفت و تاريخ‌هاي پرشماري ذيل نام شهرهاي آن ناحيه، به‌ويژه دو كلان‌شهر دمشق و حلب، نگاشته شد. تاريخ دمشق ابن قلانسي (د. 555‌ﻫ‌) يكي از برجسته‌ترين اين تواريخ است. اين كتاب در گونه تاريخ‌نامه‌هاي محلي قرار مي‌گيرد كه به شيوه سال‌شمار، رويدادهاي سال‌هاي 363 تا 555 هجري را گزارش كرده است. محور گزارش‌هاي ابن قلانسي‌نخست دمشق و سپس شام است؛ وي افزون بر ذكر تحولات داخلي دمشق حول واليان اين شهر، به تحولات خارجي به‌ويژه مناسبات و منازعات دولت‌هاي مسلمان چون حمدانيان، فاطميان و سلجوقيان با هم و يا با دولت روم شرقي و صليبي‌ها نيز مي‌پردازد. اين كتاب يكي از معدود منابع بررسي تاريخ دمشق در دوره فاطميان، سلاجقه و جنگ‌هاي صليبي است و براي بررسي تاريخ دمشق و شام در سده‌هاي پنجم و ششم اهميت بسيار دارد. تاريخ‌نگاري ابن‌قلانسي در تداوم تاريخ‌نگاري‌ رسمي‌ سنتي رايج در دوره ميانه، مبتني بر نگرش نخبه‌گرايانه و بينش تقديرگرايانه است و از تحليل‌هاي انتقادي و علت‌يابي دور است و جنبه سنتي تاريخ‌نگاري اسلامي، يعني وقايع‌نگاري، بر آن غلبه دارد.