احياي سنت يا بدعت در هنر: بررسي حجاري هاي قاجاري در مجموعه حرم حضرت عبدالعظيم(ع)

Revival of Tradition or Innovation in Art: A Study of the Lithographs of Qajar Era in Hazrat-e Abdolazim Shrine Complex

مجموعه حرم حضرت‌عبدالعظيم‌حسني (ع)، در بافت تاريخي شهر باستاني ري، گنجينه ارزشمندي از آثار معماري و هنرهاي وابسته به آن است كه شالوده‌اش در نيمه دوم قرن سوم ق گذاشته شده و تا عصر حاضر توسعه و تكميل يافته‌است. به روزگار قاجار، با انتخاب تهران به پايتختي، اين زيارتگاه نيز مورد توجه ويژه پادشاهان و تقريباً عموم سفيران و جهانگردان واقع گشت. صرف نظر از ويژگي‌هاي معماري و سبك‌شناسانه بناهايي كه در اطراف اين حرم ساخته‌شده‌اند، تزيينات وابسته به معماري اين مجموعه را مي‌توان به‌عنوان اسنادي در مطالعات «باستان‌شناسيِ اجتماعي» مورد توجه قرار داد. از شاخص‌ترين اين تزيينات نقوش‌برجسته‌هايي انساني‌اند كه در طرفين ورودي‌ها و ازاره صحن عتيق حجاري گرديده‌اند. با عنايت به حرمت استفاده از پيكره‌هاي انساني در بناهاي مذهبي، اين پرسش قابليت طرح مي‌يابد كه استفاده از اين اَشكال در تزيين حرم حضرت عبدالعظيم چگونه توجيه گشته و چه هدفي را تامين مي‌ساخته است؟ فرض بر آن است كه هنرمندان عصر قاجار، با الگوبرداري از نقوش برجسته شاهان اين سلسله به‌منظور معرفي و ماندگارسازي صاحبان حِرَف و مشاغلي كه در آن زمان به امور مرتبط با مجموعه حرم اشتغال داشتند نسبت به حجاري چهره‌هايشان مبادرت ورزيده‌اند. اطلاعات مورد استفاده در اين نوشتار به روش ميداني مستند‌سازي و جمع‌آوري گرديده‌اند. در نتيجه پژوهش روشن گرديد كه حجاري شمايل پادشاهان قاجار و استفاده از نقش تاج سلطنتي بر پيشاني بناهاي مذهبي و نيز نقش تصاوير پادشاهان پيشدادي ايران در كاشي‌هاي بناهاي مذهبي، زمينه را براي حجاري نقوش انساني در مجموعه مورد مطالعه فراهم آورد و اين بدعت به سنتي هنري تبديل گرديد.

The complex of Hazrat-e Abdolazim shrine, in the ancient city of Ray, is a precious architectural treasure which was founded in the third century of Hijra and has been under development since. Selection of Tehran as the capital of Iran in Qajar era, resulted in maximum development of this religious complex at this era. Regardless of architectural and stylistic characteristics of the buildings constructed in this complex, the associated decorations can be regarded as the most documented evidences usable in social archaeological studies. One of the most prominent decorations is the stone reliefs with human subject developed around the entrance gates and plinth of Atigh Court yard. Study of these works can provide valuable information about the characteristics of carving art and artistic developments in Qajar era and social position of those at service of this religious complex. Considering the prohibition of the use of human figures in religious buildings,how could presence of such figures in decoration of religious buildings be justified? It is assumed that artists in the Qajar era modelled the reliefs of the Qajar Kings to make perpetual, those involved in the shrine affairs. The information presented in this article has been gathered through fieldwork and as a result, it has become evident that reliefs of Qajar kings, and the use of royal crown legend as well as ancient kings’images on religious monuments, paved the way for lithography of human images in the studied collection; and this innovation has turned into artistic tradition.