نقش شبكۀ مادي‌ها درتحولات سازمان فضايي اصفهان تاريخي، از آغاز تا پايان دورۀ صفوي

The Network of Madis and the Urban Development of Isfahan along the Safavid Era

از مهم ترين و ابتدايي ترين عوامل شكل بخشي يك شهر و تحولات آن، عوامل طبيعي است. كوه ها، رودخانه ها، سواحل و دره ها ازجمله مؤلفه هاي نيروي طبيعي است. از ميان اين عوامل، نحوۀ تأمين آب در زيست يك شهر و شكوفايي آن، نقش مهمي دارد. پاسخ هر زيستگاه به نيازِ آب، بخشي از فرهنگ هر شهر است. يكي از عوامل مهم كه تحولات شهر اصفهان را در دوره هاي مختلف هدايت مي كرده و به سازمان فضايي اين شهر در دوره هاي مختلف شكل داده، رودخانۀ زاينده رود بوده است. اما چگونگي تأثير اين رودخانه بر تحولات اصفهان تحقيق زيادي صورت نگرفته است. يكي از مهم ترين مؤلفه هاي اثر زاينده رود بر تحولات اين شهر، شبكۀ زيرساختي مادي ها بوده است. اين شبكه بر مكان يابي شهر اصفهان، براي رشد و توسعۀ شهر، استخوان بندي اصفهان تاريخي و مسير بازار، مكان يابي دولتخانۀ صفوي، ايجاد محلات جديد به خصوص در دورۀ صفوي، آبياري باغ هاي اطراف شهر، سطح آب زيرزميني شهر كه براي مصارف مسكوني استفاده مي شد و... تأثير گذاشته است. مادي ها در ابتدا وظيفۀ آبياري زمين هاي كشاورزي هسته هاي اوليۀ شهر را داشتند، اما با به هم پيوستن اين هسته ها، برخي از اين مادي ها و به طور مشخص مادي فدن، به مثابه يك زيرساخت توسعه عمل كرده و سازمان فضايي شهر را شكل دادند. پژوهش حاضر در تلاش است تا از روش تحليل محتوا و مطالعۀ تاريخي تفسيري در انجام تحقيق استفاده كند. تحليل اطلاعات براساس مطالعۀ اسنادي و كتابخانه اي صورت پذيرفته است. مطالعات نشان مي دهد در دورۀ صفوي و با افزايش ناگهاني و انفجاري جمعيت، مادي هاي جديد متأثر از استخوان بندي تازۀ شهر مكان يابي و ايجاد مي شوند. شبكۀ مادي هاي اصفهان در طراحي دولتخانۀ صفوي و محلات تازه و ديگر تأسيسات كليدي تأثير گذاشته است. به طور كلي، تحولات شهر اصفهان تا قبل از دورۀ صفوي، متأثر از نيروي طبيعي و به ويژه زاينده رود و شبكۀ مادي ها بوده است. اما در دورۀ صفوي، نيروهايي كه در تحولات شهر ايفاي نقش كردند، متكثرتر شده و نيروهاي اجتماعي ـ سياسي ـ ايدئولوژيك نيز در كنار نيروي طبيعي اهميت يافتند. درنهايت نيز با استفاده از مطالعات انجام شده و مقايسۀ تطبيقي نقشه هاي تاريخي، نقشۀ جديدي از شبكۀ مادي ها بازترسيم مي شود و موقعيت يابي بناهاي اصلي و سازمان فضايي اصفهان در دوران پيش از صفوي و پس از آن و رابطۀ شبكۀ مادي هاي اصفهان با آن ها تدقيق خواهد شد.

Natural factors are among essential dimensions that shape a city and guide its development. Mountains, rivers, coastlines and valleys are among these factors. Water supply, among others, has an important role in the life and flourishing of a city. In every settlement, the solution to this is considered a part of its urban culture. The ZayandehRud River has been a significant element which has guided the urban development of Isfahan throughout different periods. However, the way of this impact has not yet been adequately investigated. The network of madis is considered one of the most important parts of the ZayandehRud River, which has influenced the development of Isfahan. This network had affected the initial location of Isfahan; the direction of urban development; the structure of the historical core and the Bazaar route; the location of the Safavid governmental quarters; the location of new quarters particularly in the Safavid period; the irrigation of suburban gardens; the underground water levels used for residential purposes, and etc. At first, madis were used for irrigating agricultural lands. Later, however, they connected and formed the initial urban core of Isfahan. Specifically, the madi of Fadin functioned as infrastructure in the development of the spatial organization of Isfahan. The research employs the content analysis method and interpretivehistorical approach. Information is analyzed through documentary and library research. Studies demonstrate that following a booming population growth in the Safavid period, new madis were built according to the new urban structure. The network of madis has had great influence on the design of the Safavid governmental quarters, as well as on other urban quarters and key facilities. Before the Safavid period, the urban development of Isfahan was mainly influenced by natural forces, specifically the ZayandehRud River and its network of madis. However, during the Safavid period, there were plural forces which guided the urban development of Isfahan. Finally, a map of madis is redrawn based on documentary and comparative studies of the historical maps of Isfahan showing the location of the main buildings and the relation of the spatial organization of preSafavid Isfahan with the network of madis.