پيوندهاي هنر و سياست در عصر قاجار و پيامدهاي ‌آن

در بررسی تاریخ هنر عصر قاجار افزون بر عناصر زیبایی‌شناختی آن، فرایندهای اجتماعی، تاریخی و سیاسی مؤثر در شكل‌گیری این آثار نیز باید مد نظر قرار گیرند. این‌گونه بررسی‌ها به هیچ وجه از ارزش آثار هنری نمی‌كاهد، بلكه سهم عناصر فرازیباشناختی را در آثار هنری نشان می‌دهد. شواهد تاریخی عصر قاجار نمودهایی از تأثیر سیاست در هنر این دوران به ویژه سیاستگذاری‌های نخبگان حكومتی1 را بر ما آشكار می‌سازد. عناوین مناصب دولتی، فرامین، اعلان‌ها، بخش‌نامه‌های حكومتی و مضامین سیاسی آثار هنری شاهد این مدعاست. در نیمة دوم حكومت قاجاریه، رشد اندیشه‌های نوگرایی، فضایِ گفتمانی تازه‌ای را پدید آورد كه این تحول گفتمانی تأثیر بسزایی در ظهور سبك‌های هنری و پیدایی سبك‌های تلفیقی داشت. توجه به تعاملات هنر و سیاست و تحلیل عوامل مؤثر در شكل‌گیری آثار هنری از جمله موضوعاتی است كه كمتر مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار گرفته‌؛ به طوری كه در میان عوامل تأثیرگذار بر خلق آثار هنری، سیاستگذاری‌های حاكمیت نقش تعیین‌كننده‌ای را ایفا كرده است. دو پرسش اساسی كه مقالة حاضر در راستای پاسخگویی به آن شكل گرفته، چگونگی مناسبات هنر و سیاست در عصر قاجار و عوامل مؤثر بر این مناسبات است. مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نحوة برخورد نخبگان حكومتی با هنرمندان، آثار هنری و پیامدهای ناشی از آن را مورد بررسی قرار دهد. این نوشتار نیز در بُعد نظری از مناسبات دانش و قدرت در اندیشه میشل فوكو الهام گرفته است. لذا بنا بر نظریه و دیدگاه فوكو در مناسبات دانش و قدرت، روابط هنر و سیاست مورد تحلیل واقع شده است. دستاوردهای این پژوهش نشانگر تعاملات سیاست و هنر در قالب حمایت‌های سیاست از هنر و در مواردی نیز تقابل هنر و سیاست است كه نمودهای این تقابل را در مضامین انتقادی آثار هنری می‌توان یافت.