گونه‌شناسي تحليلي مساجد تاريخي حوزۀ فرهنگي كردستان ايران

Analytical Typology of Historic Mosques in the Cultural Kurdistan Region

منطقۀ كردستان ايران، يكي از مناطقي است كه از لحاظ مطالعه و نوع تحليل معماري، به‌خصوص در دورۀ اسلامي، به‌شدت مغفول مانده است. شناخت مساجد اين منطقه مي‌تواند دركي عميق‌تر از وضعيت معماري ايران در اين دوران به‌دست دهد. هدف نوشتار پيش رو، معرفي ويژگي‌هاي اين مساجد و دسته‌بندي آن‌ها بنا به‌ خصوصيات كالبدي‌شان يا به‌عبارتي گونه‌شناسي اين مساجد براساس اجزاي فضايي يا كالبدي آن‌هاست. نوشتار پيش رو، با مطالعه و مرور ۲۷ مسجد تاريخي حوزۀ فرهنگي كردستان، به‌دسته‌‌بندي، شناسايي خصوصيات و درنهايت، گونه‌‌شناسي مساجد اين منطقه خواهد پرداخت. بدين‌منظور، در ابتدا، به تعريف اندام‌ها كه در معماري مساجد اين منطقه حائز اهميت هستند، پرداخته خواهد شد و سپس به‌ترتيب از ساده‌ترين و بنيادي‌ترين الگو تا پيچيده‌‌ترين الگوهاي موجود در اين مساجد، به‌تفكيك براساس نوع تركيب اجزاي كالبدي‌شان معرفي خواهد شد. در ذيل اين معرفي‌ها، رابطۀ هرگونه با گونه‌‌هاي ساده‌‌تر پيشين بررسي و نشان داده خواهد شد كه اين گونه‌‌ها در رابطه‌اي مشخص با يكديگرند. شبستان ستون‌دار بنيادي‌‌ترين الگوي اين مساجد است، تقريباً در همۀ نمونه‌‌ها و گونه‌‌ها همچنان حضور دارد و با نظمي قابل‌فهم بسط مي‌‌يابد. راهرو و ايوان، به‌خصوص ايوان‌هاي رو به قبله، با افزودن به شبستان آن را گسترش مي‌دهند. اين مساجد گونۀ اصلي اول مساجد منطقۀ كردستان هستند. گونۀ دوم داراي حياط‌ مركزي و تركيبي از الگوهاي مساجد گونۀ اول و مساجد مركز ايران است. در اين مساجد، حجره‌هايي كه در گونۀ اول در راهروهاي پيرامون شبستان ستون‌دار قرار داشتند، به سه‌طرف حياط ‌مركزي منتقل شده‌‌اند. اين دو گونه داراي زيرگونه‌هايي هستند كه تفاوتشان در مواردي مانند تعداد يا وجود و عدم وجود ايوان‌ها و راهروهاست. درنهايت، به‌منظور نظم بخشيدن به اطلاعات و تحليل‌هاي انجام‌شده، گونه‌‌بندي‌‌اي انجام شده كه در قالب يك جدول جامع، در انتهاي پژوهش، گرد هم آورده شده است.

The Kurdistan of Iran is one of the regions widely disregarded in the historical architectural study or architectural analysis, especially during the Islamic era. Studying the mosques of this region can lead to a deeper understanding of Iranian architecture in this era. This paper aims to introduce the characteristics of mosques by categorizing them through a typological approach. For this purpose, 27 of historical mosques in the region are studied and their main repetitive spatial units are considered as the basis of the typology. The compositional models of these mosques, from the simplest to the most complicated form regarding different combinations, are each separately introduced. Following these introductions, the relation of each type with simpler earlier types is discussed and it is maintained that all types are inter-related. The pillared shabestān is the most fundamental spatial unit of these mosques, which is the core unit in almost all examples and all types. Other units such as the iwān and rāhros are organized around it and define the first type of historical mosques in Kurdistan. The second type, which includes mosques with interior courtyards, combines the regional/traditional model of the first type with that of the mosques of central Iran. This second type of mosques includes a shabestān with hujrehs dispersed on three sides of the courtyard. These two main types include some sub-types and variations differing in the presence or the number of iwāns and rāhros. Based on these facts, a typology is suggested and is comprehensively illustrated in a table in the final section of the paper.