تحولات كنش ارتباطي، حوزه عمومي، جامعه مدني و دموكراسي در ايران (مطالعه موردي: فاصله جنبش مشروطه تا انتخابات رياست جمهوري دهم)

The Transformation of communicative action, public sphere, civil society and democracy in Iran (The case study: Iran, between the constitutional movement and the presidential election 10th)

در اين مقاله، رويدادها و مصاديق تاريخي اي كه در فاصله جنبش مشروطه تا انتخابات دهم رياست جمهوري، مبين تشكيل يا عدم تشكيل كنش ارتباطي، حوزه عمومي، جامعه مدني و دموكراسي بوده اند، روايت و سپس بر اساس مطالعه تطبيقي بر مبناي «جبري بولي» مقايسه شده اند. اين پژوهش با هدف شناخت بيشتر و بهتر جامعه ايران و شناسايي فراز و فرودهايي كه جامعه ايراني از مشروطه تاكنون در مسير دستيابي به دموكراسي بر پايه كنش ارتباطي، حوزه عمومي و جامعه مدني طي كرده است، مي كوشد به اين پرسش اصلي پاسخ دهد كه رابطه ميان كنش ارتباطي، حوزه عمومي، جامعه مدني و دموكراسي چگونه تبيين مي شود. بر اين اساس ابتدا مروري نظري بر مفاهيم يادشده بر مبناي آراي آرنت، هابرماس، گرامشي، ليپست، دوبنوا و بشيريه صورت گرفته و شاخص ها و معرف هايي براي اين مفاهيم استخراج شده است. سپس به واسطه اين معرف ها، وضعيت كنش ارتباطي، حوزه عمومي، جامعه مدني و دموكراسي در پنج بازه تاريخي (از مشروطه تا انتخابات دهم رياست جمهوري) روايت و تحليل شده است. تحليل روايت هر مقطع، بر اساس مصاديق حضور يا غياب هر مفهوم، به صورت صفر (شدت كم) و يك (شدت زياد) در جدول «بولي» براي هر مقطع تاريخي قرار داده شده و رابطه ميان مفاهيم بررسي شده است. بر اساس يافته ها مي توان ادعا كرد كه از مشروطه تاكنون، علي رغم تلاش ها و اقداماتي كه از سوي جامعه، نخبگان و بخشي از دولت يا حاكميت صورت گرفته است، جز در مواردي معدود، سه مفهوم كنش ارتباطي، حوزه عمومي و جامعه مدني از قوت چنداني برخوردار نيست و در دوره هاي مختلف تاريخي، نبودِ يكي از اين سه شرط لازم ناكافي، مانع از تحقق دموكراسي در ايران شده است. بازه تاريخي مربوط به ملي شدن نفت، در ميان اين پنج برش تاريخي، تنها مقطع تاريخي است كه تلاش ايرانيان براي دستيابي به دموكراسي، به واسطه حضورِ كنش ارتباطي، حوزه عمومي و جامعه مدني به نتيجه رسيده است و پيامدش يعني دموكراسي را ممكن كرده است. همچنين در مقطع مشروطيت، مصاديق تاريخي كه مبين حضورِ كنش ارتباطي و حوزه عمومي بودند و در دوران اصلاحات، مصاديق تاريخي كه مبين حضور حوزه عمومي و جامعه مدني هستند، در مقايسه با مصاديقي كه غياب اين مفاهيم را نمايندگي مي كنند، غلبه دارند. اما در دوران انقلاب و نيز انتخابات رياست جمهوري سال 1388 و دولت برآمده از آن، مصاديقي كه غياب مفاهيم كنش ارتباطي، حوزه عمومي، جامعه مدني و دموكراسي را نمايندگي مي كنند، بر مصاديقي كه حضور آنها را نمايندگي مي كنند، غلبه دارد.

In this article, historical events and cases happening from the constitutional movement to the tenth presidential election of Iran, suggesting formation or non-formation of communicative action, public sphere, civil society and democracy, have been narrated and compared in a comparative study based on Boolean algebras. This study aimed at better understanding of Iranian society and identifying ups and downs that Iranian society has passed on the road to democracy regarding to communicative action, the public sphere and civil society since constitutional revolution until now, and tries to answer this question that how the relationship between communicative action, public sphere, civil society and democracy can be explained? Accordingly, the theoretical concepts of the research were reviewed and extracted from views of Arendt, Habermas, Gramsci, Lipset, Alain de Benoist and Bashiriyeh to get indices and indicators for these concepts. Then according to these indicators the situation of the communicative action, public sphere, civil society and democracy in five historical periods (since the constitutional movement to the tenth presidential election) were narrated and analyzed. During the narrative analysis of each period of time based on the presence and absence of each concept exemplar, zero (low intensity) and one (high intensity) were placed in Boolean table for each historical juncture and the relationship between these concepts were studied. Based on the findings it can be argued that despite the attempts and measures done by society, elites and part of state or government, three concepts of communicative action, public sphere and civil society were not so strong except in a few cases. Therefore, in different historical periods, lack of one of these three insufficient conditions impeded realization of democracy in Iran. Among these five historical periods, historic period of nationalization of oil is the only time that Iranian attempts to reach to the democracy has got a fruit and made democracy possible, thanks to the communicative action, public sphere and civil society. During the constitutional movement the historical cases that had traces of presence of communicative action or public sphere and during the reform era historical cases that referred to civil society and public sphere are more than the events that lack these concepts. But in the revolution and tenth presidential election of Iran the historical cases referring to communicative action, public sphere, civil society and democracy were less than events referring to these concepts.