روش‌شناسي تحليلي تفسير واژگان قرآني در كتاب «تحصيل نظائر القرآن» حكيم ترمذي

Analytical Methodology of the Interpretation of Qur’anic Words in Ḥakīm Tarmadhī’s Taḥṣīl Naẓā’ir al-Qur’an

مسأله ‌وجوه و نظاير در قرآن كريم از ديرباز مورد توجه انديشمندان علوم قرآني بوده و هر عالِمي بر اساس مباني فكري و فراخور توانايي خويش، گام‌هاي مهمي را در تبيين مفهومي و مصداقي آن برداشته است. يكي از آثاري كه پس از كتاب مقاتل‌بن سليمان بلخي درباره دانش وجوه و نظائر نگاشته شده، كتاب «تحصيل نظائر القرآن» از حكيم ترمذي مي‌باشد. وي در اين كتاب برخلاف روش مقاتل‌بن سليمان كه بيشتر با تكيه بر سياق آيات به كشف معاني واژگان قرآني مي‌پردازد، با مبنا قرار دادن «اصل منع ترادف» و استفاده از «اصل اشتراك معنوي»، كوشيده است تا معاني به‌ ظاهر متضاد واژگان نظير هم را به يك معناي جامع بازگرداند و نشان دهد كه برخلاف تصور مقاتل، يكسان بودن ماده واژگان مشتق، از يكسان بودن معناي آن حكايت دارد. در اين جستار تلاش شده تا با بازخواني و واكاوي روش حكيم ترمذي در «تحصيل نظائر القرآن» به شيوه استقرايي، تحليل دقيقي از روش تفسيري واژگان قرآني در اين كتاب ارائه گردد.

The issue of aspects and homologues in the Qur’an has since long ago received the attention of thinkers of Qur’an sciences; and every scholar has taken long steps according to his intellectual foundations and capabilities in its conceptual and evidential elucidation. One of the books written about the science of aspects and homologues after that of Muqātil b. Sulaymān Balkhī is Tarmadhī’s Taḥṣīl Naẓā’ir al-Qur’ān. Contrary to Muqātil b. Sulaymān’s method that deals with unveiling the meaning of the Qur’anic words more with relying on the context of the verses, Tarmadhī, by taking the “principle of excluded synonymy” and using the “principle of shared meaning” tried in his book to turn the apparently antonym meanings back to an integrated meaning and to show that contrary to Muqātil’s idea, the synonymy of the root of derived words suggests the equivalence of their meaning. With a reappraisal and exploration of the method of Ḥakīm Tarmadhī in Taḥṣīl Naẓā’ir al-Qur’ān through an inductive procedure, it is attempted in this research to present an accurate analysis of the exegetical method of the Qur’anic words in this book.