تحليل انتقادي ديدگاه محمد عابد الجابري درباره مراد از "امّي" بودن پيامبر اكرم(ص)

A Critical Analysis of Mohammed Abed al-Jaberi's Viewpoint on the Meaning of the of the Holy Prophet’s (p.b.u.h.) Being Ommi (Unlettered)

در عرف مسلمانان عدم توانمندي پيامبر اكرم(ص) بر خواندن و نوشتن امري پذيرفته شده است. بر اساس معناي لغوي "امّي" و به استناد آيه 48 سوره ي عنكبوت، اكثر محققان و دانش پژوهان در طول تاريخ بر اين باور بوده و هستند كه پيامبر اكرم (ص) هنگام بعثت و نزول وحي قادر به خواندن و نوشتن نبودند. البته ايشان نظريه ي خود را مستند به رواياتي نيز مي كنند. محمد عابد الجابري نوانديش مغربي با روش خود كه متكي بر منظور داشتن سياق و شرايط تاريخي - فرهنگي نزول آيات است، اثبات مي كند كه پيامبر اكرم(ص) هنگام بعثت، بر خواندن و نوشتن تسلط داشتند. تفسير مبتني بر سياق از آيه ي 48 سوره ي عنكبوت و اين كه، آخرين سوره اي است كه در مكه نازل شده و بنابراين لازم است در پرتو شرايط آماده شدن پيامبر اكرم(ص) براي هجرت به يثرب (مدينه)، جايي كه فضا و شرايط آن كاملاً با مكه متفاوت بود، فهم و تفسير شود و نيز تفسير متأثر از شرايط تاريخي زمان نزول سوره ي عنكبوت منتج به نظريه ي جابري خواهد شد. جابري البته با استناد به دو روايت اصلي – روايت ابن اسحاق و بخاري - در خصوص نحوه ي آغاز نزول وحي توسط جبرائيل(ع) بر پيامبر اكرم(ص) و اين كه پاسخ ايشان عبارت "ماذاأقرأ" بوده است، نتيجه مي گيرد "چه بخوانم" پاسخ آن حضرت بوده است و نه "نمي خوانم" يا "نمي توانم بخوانم" و اين خود، نظريه ي غالب در بي سواد دانستن پيامبر اكرم(ص) را بي پايه تلقي مي كند. رويكرد ديگر جابري در اثبات نظريه اش، بررسي لغت شناسانه از واژه "امّي"، است. به نظر نگارندگان، استدلال اغلب مفسران، منتج به پذيرش بي سواد بودن پيامبر اكرم(ص) و عدم توانايي ايشان بر خواندن و نوشتن قبل از آغاز نزول وحي، نمي شود. اين ادعا وقتي تقويت مي شود كه ايشان در تفاسير خود در ذيل آيات مختلف كه در آن ها كلمات "امّيون" و "امّيين" مورد استفاده قرار گرفته است، بر معناي غير اهل كتاب و امتي كه بر آن ها كتابي از طرف خداوند نازل نشده است، اشاره كرده و در ردّ آن نيز مطلبي را بيان نكرده اند. از طرف ديگر، استدلال جابري، نظريه ي غالب در معناي كلمه "امّي" را مخدوش مي كند ولي به طور قاطع توانايي پيامبر اكرم(ص) را بر خواندن و نوشتن قبل از بعثت اثبات نمي كند.

Muslims have commonly accepted the inability of the Prophet (p.b.u.h.) to read and write. Based on the literal meaning of the Arabic word ommi and according to the verse 48 in Sura al-Ankabut, most scholars have historically believed and still believe that the holy Prophet (p.b.u.h.) was unable to read and write during his prophetic mission. Of course, they support their theory citing some narrations too. Relying on his own method which focuses on the context and historical-cultural conditions of the revelation of the verses, Muhammad Abed al-Jaberi, the Moroccan reformist, proves that the holy Prophet (p.b.u.h.) was able to read and write during the prophetic mission. The context-based interpretation of the verse 48 in Sura al-Ankabut and the fact that it is the last sura revealed in Mecca and, therefore, it should be interpreted and understood in the light of the conditions for the Prophet’s (p.b.u.h.) preparation to migrate to Yathrib (Medina), where the atmosphere and conditions were completely different from Mecca, as well as the interpretation of Sura al-Ankabut based on the historical conditions of its revelation will lead to al-Jaberi’s theory. Citing two major narrations from ibn-Eshaq and Bukhari on how Gabriel began to reveal the Quran to the Prophet (p.b.u.h.) and referring to the Prophet’s (p.b.u.h.) saying “What should I read?”, al-Jaberi concludes that since the Prophet (p.b.u.h.) had said “What should I read?” and not “I don’t read” or “I cannot read”, the dominant theory of the illiteracy of the Prophet (p.b.u.h.) is unfounded. al-Jaberi's another approach in proving his theory is the terminological analysis of the term ommi. The authors believe that the reasoning of most interpreters does not convince one to accept illiteracy of the Prophet (p.b.u.h.) and his inability to read and write before the beginning of the revelation. This claim is strengthened when it is seen that, in their interpretations of the various verses in which the words ommi and ommiyun have been used, they have referred to the people to whom no Book has been sent from God and mentioned nothing to reject it. On the other hand, Jaberi's argument falsifies the dominant theory on the meaning of the term ommi, but it does not definitively demonstrate the ability of the Prophet (p.b.u.h.) to read and write before the prophetic mission.